journalistiek over mondiale samenwerking

Oplossingen voor de klimaatcrisis worden vanuit het gezichtspunt van het neoliberalisme gedefinieerd. Sociale bewegingen echter stellen dat er andere maatregelen nodig zijn die raken aan de kapitalistische wereldorde.

Nog voor je het boek ingekeken hebt, vallen je al drie zinnen in het voorwoord op die de kern van het betoog van de schrijver weergeven: ‘Klimaatverandering is in mijn ogen het belangrijkste mondiale probleem van de 21e eeuw; het confronteert ons met de gevolgen van de Westerse manier van leven.’ (…) ‘De tegenwoordige vorm van moderniteit is eerder de oorzaak van het probleem dan de oplossing.’ (…) ‘De missie van mijn boek is te laten zien dat er een alternatief bestaat voor het dominante neoliberale denken en doen.’

Hein-Anton van der Heijden (1950) heeft als politicoloog, verbonden aan de UvA, tijdens zijn universitaire loopbaan in tal van wetenschappelijke tijdschriften veel geschreven over milieu en klimaat en over de strategie van sociale bewegingen, en dan met name de milieubeweging die zich inzet voor het behoud van een leefbare wereld.

Duurzame 100

Een jaar voor zijn pensioen heeft hij de vruchten van zijn in al die jaren opgebouwde wetenschappelijke visie en zijn kennis van de vele onderzoeken van collega-wetenschappers nog eens neergelegd in Na het neoliberalisme. Het boek, zo schrijft hij, is bestemd voor sociale wetenschappers, activisten binnen sociale bewegingen en tenslotte, zo staat het expliciet op de achterflap vermeld, voor iedereen die zich zorgen maakt over klimaatverandering en de gevolgen daarvan voor henzelf en hun kinderen.

Van der Heijden maakt al meteen korte metten met de alom bejubelde ‘Duurzame 100’, de jaarlijks terugkerende lijst van dagblad Trouw met personen die een positieve rol hebben gespeeld in het terugdringen van het milieuprobleem. Hij twijfelt niet aan de goede bedoeling van de Duurzame 100 maar ziet in het technologisch vooruitgangsoptimisme, dat met name door vertegenwoordigers van het bedrijfsleven wordt omarmd, een doodlopende weg.

Van daaruit is het ook logisch dat hij zich fel verzet tegen het Ecomodernistisch Manifest uit 2014, opgesteld door twee Noord-Amerikaanse voormalige milieuactivisten die, in tegenstelling tot de hoofdstroom van de milieubeweging, juist pleitten voor economische groei. Voor Van der Heijden is ecologische modernisering ontoereikend, het leidt tot blikvernauwing en tunnelvisie. Dat laatste wordt volgens hem met name veroorzaakt omdat bij dit type modernisering niet het milieu maar het behalen van economische winst het vertrekpunt is.

Belangrijke drager van de ‘moderniteit’ is, volgens de door Van der Heijden met instemming geciteerde socioloog Anthony Giddens, het kapitalisme. Na een uiteenzetting over de aard van dit systeem vanuit een neomarxistische visie benoemt hij onder het kopje ‘Sociale kernmerken van het kapitalisme’ liefst zestien specifieke negatieve kenmerken van dit systeem, waaronder gelegitimeerde hebzucht, geïnstitutionaliseerd cynisme, moreel tekort, ongelijke klassenvoordelen, eenzijdige winstmaximalisatie, elitebelangen en competitie in plaats van solidariteit.

 Enkele verontrustende cijfers

Dat het geen luxe is om je tegen klimaatverandering te verzetten moge blijken uit de cijfers die Van der Heijden opsomt, zoals:

In de jaren ’70 werden er wereldwijd 656 klimaatrampen genoteerd (overstromingen, bosbranden en stormen). In de eerste tien jaar van de 21e eeuw waren dat er 3654;

In 1975 bedroeg de totale CO2-uitstoot sinds het begin van de industriële revolutie 1000 gigaton (= 1000 miljard ton). In 2010 is dit opgelopen tot 2000 gigaton en bij ongewijzigd beleid zal het in 2045 verder stijgen naar 4000 gigaton;

Bij twee graden temperatuurstijging (een stijging die tijdens de klimaatconferentie Parijs 2015 als onoverkomelijk werd aangenomen) krijgen we extreem warme zomers, verzuring van de wereldzeeën en aantasting van het plankton;

Bij drie graden stijging, binnen enkele decennia mogelijk ondanks de Parijse klimaatakkoorden, raakt het hele Indiase subcontinent waar dan twee miljard mensen wonen, ontwricht. Dat betekent watergebrek en honger;

Bij vijf graden stijging, wat bij ongewijzigd beleid in 2075 mogelijk is, is er sprake van een totale ramp.

Sociale bewegingen als oplossing

Technologische oplossingen kunnen volgens Van der Heijden de snelheid waarmee de temperatuur oploopt enigszins afzwakken, een definitieve oplossing is het niet. Ook de op zich goed bedoelde pogingen van staten en grote ondernemingen om via maatschappelijk verantwoord ondernemen de komende klimaatcrisis een halt toe te roepen, zullen weinig uithalen.

Zijn enige hoop is de kracht van de milieubeweging die, samen met andere nieuwe sociale bewegingen, voor verandering moeten zorgen. In de 19e eeuw, zo schrijft hij, schiep de burgerij de liberaal-democratische staat, in de 20e schiep de arbeidersbeweging de welvaartsstaat en in de 21e eeuw moet de ‘groene beweging’ de groene staat realiseren.

Een ander hoopvol argument dat hij naar voren haalt, is het feit dat er zo om de zestig jaar sprake is van een opleving van progressieve veranderingen (1789 Franse revolutie, 1848 democratische revolutie, 1917 algemeen kiesrecht en tenslotte het ons allen bekende jaar 1968) Als je die reeks doortrekt zullen we in de komende twintig jaren getuige zijn van drastische veranderingen.

Om zijn bewering te staven haalt hij nog een reeks onderzoeken en beweringen van andere auteurs aan, waaronder Paul Mason die in zijn boek Postkapitalisme stelt dat als gevolg van een digitale revolutie een einde komt aan de schaarste-economie waar het kapitalisme op gestoeld is. Als voorbeeld noemt Mason het door vrijwilligers gerunde Wikipedia. Ook de auteurs van het boek Degrowth, in Nederland uitgegeven onder de naam Ontgroei, worden door Van der Heijden geciteerd.

In feite bevat zijn boek een inventarisatie van misschien wel alles wat er op dit terrein wetenschappelijk onderzocht is. Het problematische van zo’n inventarisatie is dat je als lezer niet kunt nagaan in hoeverre wetenschappers die er anders over denken in staat zijn met even grondige argumenten en cijfers een andere toekomstvisie neer te zetten.

Toch zorgen

Als laatste nog een hoopgevende visie van Wolfgang Streeck. Deze sociologisch econoom stelt in zijn boek How will Capitalisme end? dat er op korte termijn een heel nieuw tijdperk ontstaat omdat ‘stagnerende groei samen met een alsmaar oplopende schuldenlast en een steeds groter wordende ongelijkheid, het einde van het kapitalisme onherroepelijk dichterbij brengt.’

Ondanks alle postkapitalistische voorspellingen maakt Van der Heijden zich toch bezorgd over de nabije toekomst. In de laatste alinea’s van zijn boek schrijft hij dat de desintegratie van het kapitalisme in eerste instantie ook kan leiden tot een ruk naar populistisch rechts, zelfs tot burgeroorlog. Maar op de lange termijn zal de opeenstapeling van crises leiden tot kansen voor sociale bewegingen om een wereld te realiseren die ‘beter, duurzamer, rechtvaardiger en democratischer is dan de wereld waarin we nu leven.’ Dat is, zo eindigt hij, ‘het optimisme van de wil dat ik met dit boek heb geprobeerd te verwoorden.’

Voor iedereen die ten behoeve van actie en bewustwordingswerk alles wil weten over wat tal van sociale wetenschappers hebben onderzocht en met verve naar buiten hebben gebracht, is Na het neoliberalisme een goede en zeer uitgebreide gids. Het is wel erg veel informatie, soms taaie kost, je moet even doorbijten maar dan heb je ook wat.

titel  Na het neoliberalisme – Klimaatverandering, sociale bewegingen en politiek

auteur  Hein-Anton van der Heijden

uitgeverij  Eburon

uitgave  Paperback, 300 blz.

isbn  978-94-6301-121-1,

prijs  €24.50