journalistiek over mondiale samenwerking

Hoe stoppen we de migratiedrama’s in de Afrikaanse woestijn en op de Middellandse Zee? Door mensen de kans te geven om legaal naar de EU te komen, klinkt het steeds vaker. Maar staat Europa ervoor open?

Afgelopen november werd de wereld opgeschrikt door een CNN-filmpje uit Libië waarin Afrikaanse migranten als slaven worden verhandeld aan de hoogste bieder. Het was niet de eerste keer dat berichten over mensenrechtenschendingen in Libië naar buiten kwamen. Onderzoeken van ngo’s, waaronder Amnesty International (juli 2016), leverden maanden eerder al bewijs voor de gruwelen in Libische detentiekampen voor migranten.

Toch was deze onthulling anders; de publicatie van de CNN-beelden viel samen met een belangrijke EU-Afrikatop in Abidjan. De Europese en Afrikaanse leiders die daar bijeenkwamen om samenwerking te bespreken, voelden zich gedwongen de situatie in scherpe bewoordingen te veroordelen.

Om het hardst werd vanuit Ivoorkust geroepen dat er een einde moest komen aan de wantoestanden in Libië. Politici beloofden de migranten en vluchtelingen zo snel mogelijk uit Libische detentiecentra weg te halen.

Opvallend was dat veel van de Europese leiders daarbij ook ineens de mogelijkheid van legale migratieroutes naar de EU noemden. ‘De Europese Unie mag niet blijven zwijgen in het aanzicht van slavenmarkten in Libië’, verkondigde Commissie-voorzitter Jean-Claude Juncker. ‘Door legale routes aan te bieden, kunnen we voorkomen dat migranten en vluchtelingen hun heil zoeken bij deze smokkelnetwerken en gevaarlijke tochten naar Europa ondernemen.’

En Juncker stond niet alleen; ook Angela Merkel en Halbe Zijlstra (toen nog minister van Buitenlandse Zaken) hadden het hardop over de mogelijkheden om arbeidsmigratie onder voorwaarden toe te staan.

De EU bereik je alleen illegaal 

De vraag is of deze toekomstschets ook werkelijkheid zal worden. Binnen de Unie wordt al lang gesproken over de mogelijkheid om reguliere arbeidsplekken te creëren voor Afrikaanse migranten. Maar wie de Europese beleidspraktijk bekijkt, ziet dat die vooral rept over het ‘voorkomen’, ‘tackelen’ en ‘terugdringen’ van migratie.

Het is nu een bijna onmogelijke opgave om op een reguliere manier de EU te bereiken, zegt professor Henk van Houtum, hoofd van het Nijmegen Centre for Border Research van de Radboud Universiteit. ‘Sinds de jaren negentig is het buitengrensbeleid van de EU strenger geworden: zonder visum kom je er niet in.’

Vliegmaatschappijen die passagiers zonder geldige papieren meenemen naar de EU, kunnen een boete krijgen. Dus wie erheen wil – ook al is dat om asiel aan te vragen – zal dat irregulier moeten doen; over land, met bootjes of via smokkelaars. Van Houtum: ‘De paradox van het EU-grensbeleid is dat het méér illegaliteit heeft aangewakkerd. Daardoor is er een markt voor smokkel ontstaan.’

Met elke nieuwe grensinvestering worden de smokkelprijzen hoger

De EU en smokkelaars zijn op hun beurt in een kat-en-muisspel verwikkeld geraakt. Elke keer als de EU investeert in sterkere grenscontroles en de reguliere wegen voor migratie verder verkleint, zoeken de smokkelaars een nieuwe route voor de vluchtelingen en migranten. En met elke nieuwe grensinvestering worden de smokkelprijzen hoger.

‘De financiële inzet van de EU om de buitengrenzen verder dicht te timmeren’, zegt de grensprofessor, ‘is ongeveer even groot als het bedrag dat de laatste jaren is omgegaan in de smokkelindustrie: dertien miljard euro.’

Niet alleen Van Houtum, ook Europese politici – van links tot rechts – bestempelen de situatie als onhoudbaar. (Zie het dubbelinterview in deze migratiereeks met Malik Azmani en Eduard Nazarski.) Sinds de Abidjantop zwelt de roep om actie aan; het alternatief van reguliere migratiekanalen verschijnt steeds vaker op de agenda.

Europa zal wel moeten

Zowel het Europees Parlement als de Commissie bepleitten recent daarom dat migratie niet gereguleerd kan worden zonder een legale component. In september kwam de Commissie met een Visie op legale migratie. Naast hervestiging van vijftigduizend vluchtelingen uit Afrikaanse kampen, wordt ook de optie van reguliere arbeidsmigratie genoemd. Al blijft dat onderdeel wat vaag; de Commissie wil het eerst verkennen via proefprojecten, die de lidstaten zelf moeten initiëren.

Ondertussen werkt de wereld op VN-niveau aan een Mondiaal pact over migratie (Global Compact for Migration). Eind 2018 moet er een plan liggen van de Algemene Vergadering met afspraken voor beter beheer van veilige en reguliere migratie. ‘De wereld zal de uitdagingen die migratie met zich meebrengt collectief het hoofd bieden’, klinkt het eensgezind.

‘Er lijkt wat ruimte te komen voor het idee van legale migratieroutes’, zegt Fransje Molenaar, onderzoeker bij de Conflict Research Unit van Clingendael. Ze zullen er volgens haar niet meteen komen, maar ze ziet wel dat de crisisrespons voorbij is. ‘De druk is van de routes af, de aankomstcijfers gaan omlaag en bestuurlijk gezien biedt dat ruimte voor alternatieven.’

De EU zal wel moeten ook, denkt Van Houtum: ‘De praktijk leert ons dat migranten toch wel komen, of de grenzen nu streng bewaakt worden of niet.’ Daarbij is het idee dat we worden ‘overspoeld’ volgens hem schromelijk overdreven. ‘Het aandeel migranten in de wereldbevolking is al decennia hetzelfde, zo rond de drie procent.’

In het boek Voorbij Fort Europa dat Van Houtum met professor Leo Lucassen schreef, pleiten de auteurs daarom voor opener grenzen, waarbij vluchtelingen asiel kunnen aanvragen en arbeidsmigranten via reguliere wegen kunnen werken in de EU. ‘Dan wordt er eindelijk werk gemaakt om het massale sterven aan de EU-grens – die de dodelijkste op aarde is – te stoppen.’

Bovendien maakt volgens de auteurs een soepeler grensbeleid niet alleen de komst, maar ook terugkeer van migranten makkelijker: het principe van circulaire migratie. Ongedocumenteerde migranten keren namelijk minder snel terug naar huis. Wie eenmaal een fort binnen is, keert niet terug – daarvoor was de reis te kostbaar en te gevaarlijk.

Onderzoekers zoals Hein de Haas (UvA) en Thomas Spijkerboer (VU) onderschrijven dit. Spijkerboer: ‘Paradoxaal genoeg leidt een ademend en minder restrictief migratiebeleid tot minder gesettelde migranten.’

Maar hebben we de reguliere arbeidskrachten wel echt nodig? ‘Jazeker’, zegt Van Houtum. ‘Zelfs in de landen waar ze het hardst schreeuwen dat ze deze mensen niet willen, zoals in Hongarije, is er potentie voor werkkrachten. Ook in Nederland zijn er genoeg open vacatures.’

Geen wortel zonder stok

Geen smokkelaars, geen detentiekampen, geen duur asielsysteem met terugstuurregelingen, extra belastinginkomsten: de voordelen van reguliere arbeidsmigratie worden steeds vaker opgesomd. Maar er is nog een punt dat voor veel Europese politici aantrekkelijk blijkt; de stok die met de wortel van arbeidsmigratie meekomt.

Begin dit jaar publiceerde de Adviescommissie voor Vreemdelingenzaken een aanbeveling, waarin ze pleit voor meer legale routes voor ‘veilige landers’. ‘Het creëren van legale migratiekanalen – werk en beroepsopleiding – lijkt het aangewezen middel om de illegale migratie te helpen verminderen’, staat in het rapport.

Het voordeel volgens de Commissie is dat je iets tegenover de werkplekken kunt stellen: het terugnemen van uitgeprocedeerde asielzoekers. Dat verloopt vaak moeizaam. Zo werkt Marokko volgens het rapport nu vaak niet mee aan terugname, maar zou dat wel doen als er een soepeler visumbeleid tegenover komt te staan.

Laat de eis varen

Judith Sargentini, Europarlementariër voor GroenLinks, heeft zo haar twijfels bij de aanpak. ‘Het is geen gekke eis om een land te vragen zijn eigen onderdanen terug te nemen’, aldus Sargentini. Maar wat je volgens haar nu ziet is dat de EU ook van landen eist dat dat voor andere doorreizigers geldt. ‘Turkije moet Iraniërs opnemen, Pakistan Afghanen, maar dat willen die landen niet. Ik zeg: we moeten die eis laten varen! Dan is het gesprek veel eenvoudiger te voeren.’

En dat gesprek moet de EU nu ook aangaan. Sargentini: ‘Als we migratie voorspelbaar willen maken, dan moet je alle groepen die nu op een willekeurig bootje binnenkomen – een mengeling van vluchtelingen, arbeidsmigranten en mensen die zijn verhandeld – los van elkaar zien en ieder andere mogelijkheden bieden.’

Nu geldt in de EU het principe dat een vrije werkplek allereerst door een andere EU-onderaan moet worden opgevuld. Pas als dat niet lukt, mag de vacature naar iemand uit een derde land. Voor hogeropgeleiden is er de mogelijkheid om via een Blauwe Kaart (Blue Catrd) in de EU aan de slag te gaan. Ook loopt een experiment met seizoensgebonden arbeidsplekken. ‘Maar wat er nog niet is’, zegt Sargentini, ‘is het recht op arbeidsmigratie voor lagergeschoolde werkers met de bijbehorende regels voor bescherming.’

Nu gebeurt veel van de laaggeschoolde arbeid illegaal en dat is voor iedereen slecht. ‘Het betekent uitbuiting, afhankelijkheid en het brengt de salarissen naar beneden.’ Een veel scherpere arbeidsinspectie in alle lidstaten zou volgens GroenLinks uitkomst moeten bieden.

Toekomstmuziek

Om de drama’s in de Afrikaanse woestijn en op de Middellandse Zee in te ruilen voor een legaal migratiekanaal, moeten de EU-lidstaten op één lijn zitten. Er is gezamenlijk asiel- en migratiebeleid voor nodig. Maar precies daar ontbreekt het aan. Sargentini: ‘Er wordt veel gepraat over nieuwe migratieroutes, maar wij verwachten voorlopig geen actie. De beloften die gemaakt zijn in Abidjan worden niet ingelost. Er is simpelweg geen politieke wil.’

Ook Molenaar, die eerder constateerde dat Europa uit de crisisrespons opkrabbelt, ziet nog geen ruimte voor actie. ‘Kijk naar het Global Compact (Mondiale Pact over Migratie red.) , daarbij zijn weer veel mooie doelen op papier gezet. Het feit is dat we meer mensen moeten opvangen en aan het werk zetten, maar niemand zegt hóe we dat moeten doen. Als je kijkt naar het politieke klimaat, dan is het nu geen haalbaar voorstel.’

Ondanks de eensgezinde roep om actie in Abidjan en de initiatieven bij de EU en de VN lijken politici juist op de rem te trappen, zeggen analisten. Ze zijn bang om het (rechts-)populisme in de kaart te spelen; bang voor een afrekening door de kiezers.

 

Een professor zonder visum

‘Iedereen weet dat die legale migratieroutes er niet zullen komen’, zegt ook Michael Onyebuchi Eze. Bizar is het eigenlijk, vindt de UvA-filosoof en -politicoloog, dat iemand uit Nederland zich zoveel vrijer kan bewegen dan een Nigeriaan zoals hij. Een Nederlander kan naar 171 landen visumvrij reizen, iemand uit Nigeria heeft een kwart van die mogelijkheden; die kan naar 46 landen.

Tot zijn ongeloof is Eze’s visumaanvraag voor een bevriende Nigeriaanse professor – die hij wil uitnodigen voor een gastcollege aan de UvA – al driemaal afgewezen. ‘Terwijl we dit systeem geheel anders kunnen inrichten’, zegt hij.

Eze stelt voor dat Europa de leergierige Afrikaanse jeugd verwelkomt. Dan zouden de migranten hier vaardigheden kunnen opdoen die ze daarna mee naar huis nemen. ‘Garandeer die jongeren dat je de producten van ze afneemt. Want daar gaat het om: wij leren jullie schoenen maken met de nieuwste technologie en straks neemt Europa jullie schoenen gegarandeerd af. Echt, de meesten zouden zich terug naar huis haasten!’

Het simpele feit dat er legale routes zijn zou de druk op de illegale routes flink laten afnemen

Natuurlijk, zegt Eze, kan niet iedereen komen. Maar dat hoeft ook niet. Het simpele feit dat er legale routes zijn, zou volgens hem de druk op de illegale routes flink laten afnemen. ‘Kijk naar mij’, zegt hij. ‘Door mijn werk hier kon ik zes broers in Nigeria naar de universiteit laten gaan.’

 

Migratie blijft veelbelovender

Vraag het een willekeurige voorbijganger in een Afrikaans vertrekland en de kans is aanzienlijk dat die zal zeggen dat migratie bij het leven hoort. ‘Europa zal migratie niet stoppen; ze kan het maar beter goed regelen’, is het antwoord dat je als journalist veelvuldig hoort.

Hoe veelbelovend alle Europese ontwikkelingsprojecten en antimigratie-investeringen ook zijn, migratie blijft voor de vertreklanden veelbelovender. De geldzendingen maken dat meteen duidelijk; in 2017 stuurden migranten in totaal zeshonderd miljard dollar naar huis – waarvan 450 miljard naar ontwikkelingslanden. Driemaal meer dan alle ontwikkelingshulp bijeen.

Volgens een artikel van het Vlaamse tijdschrift Mondiaal Nieuws zal Afrika ten zuiden van de Sahara er rond 2050 achthonderd miljoen jonge mensen bij krijgen die op zoek zullen gaan naar een baan. ‘Migratie blijft toenemen, zelfs als de gemiddelde lonen in Afrika zouden verdubbelen in elk van de drie komende decennia.’

Migratie, zo vertelt ook dit verhaal, hoort simpelweg bij het leven. Daarmee is het mede aan de Europese Unie om te bepalen met hoeveel drama’s die realiteit gepaard zal gaan.