journalistiek over mondiale samenwerking

Hoe kan een mens zo’n vertekend beeld hebben van een ander, vraagt schrijver Vamba Sherif zich in dit essay af. En het gevaar van één perspectief over Afrika  is dat het  vroeg of later als waarheid wordt beschouwd. Tijd om dat eenzijdige verhaal sámen te bestrijden.

Enkele jaren geleden kreeg ik een boek van een Engelse vrouw die mijn net verschenen roman in Engeland, ‘Het land van de vaders’ (De Geus, 1999), zou gaan promoten. Het boek dat ik kreeg ging over Liberia, mijn land van herkomst. Volgens de vrouw  zou het boek mijn leven verrijken en mijn blik op het land kunnen verruimen. Het ontdekken van prachtige boeken – wat een zeldzaamheid is en soms van geluk afhankelijk – doet iets bijzonders met mij. Het is alsof het boek jaren- of eeuwenlang ergens heeft gelegen, wachtend om door mij aangeraakt en vervolgens gelezen te worden; langzaam, kauwend op elk woord. Ik sta stil bij de zinsconstructie, bij de scènes, bij de structuur, bij regels die mij doen geloven in de mensheid, kortom bij alles wat het boek bijzonder maakt.

Met dit boek over Liberia zou ik hopelijk diezelfde ervaring doorleven. Maar zodra ik het boek begon te lezen, maakte het -in plaats van een heerlijk gevoel- een onstuimige woede in mij los. Mijn verontwaardiging was groot. Het boek, ‘Nacht van de lange bomen’, geschreven door de Fransman Gerard Périot in de jaren zestig van de vorige eeuw, was vol clichés en  vooroordelen over Afrikanen in het algemeen en Liberianen in het bijzonder.

Ik kon al snel niet verder lezen. Ook later, na enkele maanden, toen ik het opnieuw probeerde te lezen, kon ik niet geloven dat een mens zo’n vertekend beeld kon hebben van een ander. Hier was opnieuw een stereotype voorbeeld van hoe anderen (in dit geval Westerlingen) naar Afrika en Afrikanen keken.

Verontrustender was bovendien dat het boek werd aangeraden door iemand die mijn historische roman over Liberia zou gaan promoten, die mijn belangen bij anderen ging behartigen. Stond deze vrouw tijdens het lezen niet stil bij het feit dat mijn boek in schril contrast stond met die van deze Fransman? Zag ze niet dat ik met mijn eigen roman een poging heb gewaagd het beeld, of in dit geval het eenzijdig verhaal van die Fransman over Afrikanen te corrigeren, of nog sterker: teniet te doen? Waarom raadde ze me anno 2016 zo’n achterhaald boek aan?

Stereotype beeld

De Westerse blik op Afrika is, op enkele uitzonderingen na, altijd behoorlijk eenzijdig geweest. De verhalen over het continent in al haar ongekende hoeveelheid en variaties werden in dat beeld in essentie altijd één en hetzelfde stereotype beeld. Veelal zijn ze ontstaan uit het diep gewortelde gevoel van superioriteit van de Westerse samenleving ten opzichte van de Afrikaanse. En dit superioriteitsgevoel kreeg, vooral tijdens tumultueuze periodes van de Atlantische slavenhandel en kolonisatie, haast religieuze trekjes. Het enige verhaal dat ontstond over de zwarte man en over het continent Afrika leest nu achteraf als een horrorverhaal. Het exotische en ‘anders zijn’ van Afrika en alles wat met het continent te maken had, werd in die verhalen en die kunsten steeds weer benadrukt vanuit het Westerse gezichtspunt. Daarom konden slavernij en uitbuiting door de rest van de wereld zo lang door gaan, omdat de Afrikaan zijn menselijkheid werd ontnomen.

Maar het gevaar van het enige verhaal, of  één perspectief, zoals Chimamanda Adichie treffend verwoordt, is dat het vroeg of later als waarheid wordt beschouwd. Dat hebben ook andere Afrikaanse schrijvers al sinds het begin van de vorige eeuw altijd benadrukt. Chinua Achebe schreef zijn roman ‘Een wereld valt uiteen’ om de eenzijdige verhalen van Joyce Carol en Joseph Conrad recht te zetten. Conrad, een anti-imperialist en zelf slachtoffer van imperialisme, probeerde de schrijnende en onmenselijke situaties in Belgisch Kongo aan de kaak te stellen met het schrijven van een roman. Maar in zijn poging om mensen hiervan bewust te maken, beging Conrad dezelfde fouten als de imperialisten die hij bestreed. Hij deed dat door de Afrikaan als figurant neer te zetten, door hem zijn menselijkheid opnieuw te ontnemen.

Deze goede bedoeling van Conrad die toch fout afliep, is ook de beschuldiging die veel zwarte mensen tegenwoordig aan het adres van witte liberale denkers uitten: dat ze dezelfde fouten maken als degenen van wie ze afstand willen nemen, de racisten, de xenofoben. De goede bedoelingen alleen zijn niet genoeg, de strijd alleen is niet genoeg. Er moet blijkbaar meer gebeuren voordat zwarte mensen de anderen als onderdeel van de strijd kunnen gaan beschouwen. Het beeld, het eenzijdig verhaal, het enige perspectief, moet samen bestreden worden. Dit is de weg naar de toekomst.

Chimamanda Adichie had gelijk. Maar in haar betoog ontbrak iets belangrijks. Het echte gevaar van het enige verhaal is niet dat het uiteindelijk als waarheid beschouwd gaat worden, maar dat degenen over wie het enige verhaal gaat, de menselijkheid van de verhalenvertellers in twijfel gaat trekken en hem vervolgens gaat haten. Dit is een reëel gevaar, waar mijn inziens ook aandacht voor moet zijn.

Vamba Sherif is in Liberia geboren en deels in Koeweit en Syrië opgegroeid. Hij heeft verschillende romans geschreven, zoals De Zwarte Napoleon, De getuige, Zwijgplicht, Het koninkrijk van Sebah en Het land van de vaders. Zijn werk behandelt thema’s als migratie, thuishoren, liefde, kolonialisme en de spanning tussen de gematigde en de radicale islam. Zijn romans zijn in het Engelse, Frans, Duits, Spaans en het Indiase Malayalam verschenen. Over zijn werk schreef de Berliner Zeitung: ‘Sherif creëert draaikolken van Shakespeareaanse intensiteit.’ Hij werkt aan een nieuwe roman.