journalistiek over mondiale samenwerking

Jong, hoog opgeleid, en vol idealen; een nieuwe generatie in Guatemala zet in op een radicale politieke vernieuwing. Álvaro Montenegro is een van de leiders van een brede beweging tegen corruptie en straffeloosheid. ‘Dit is geen sprint maar een marathon.’

‘Een voortdurende confrontatie.’ Zo omschrijft Alvaro Montenegro de huidige situatie in Guatemala. Terwijl aan de andere kant van de oceaan karavanen met duizenden vluchtelingen uit Honduras, El Salvador en zijn eigen land naar het noorden trekken, drinkt Montegro zijn koffie in een Haags café. Hij was hij een van de belangrijkste sprekers bij het Grote Midden-Amerika Debat, georganiseerd door Vice Versa en een reeks andere Nederlandse organisaties. Later heeft hij een ontmoeting op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

De 30-jarige rechtenstudent is één van de gezichtsbepalende leiders van de nieuwe volksbeweging tegen corruptie en straffeloosheid. Zijn organisatie Justicia Ya (Gerechtheid Nu) zet zich samen met tientallen andere burgergroepen in Guatemala in voor een hervorming van de politiek in het land. Veel van die groepen zijn pas een paar jaar oud. Decennialang leidden organisaties voor democratie en mensenrechten in Guatemala een marginaal bestaan. Mensen waren bang om zich uit te spreken of de straat op te gaan. De burgeroorlog was ten einde, maar achter het rookgordijn van de democratie hield de repressie aan. De elite die tijdens de dictatuur de macht had, bepaalde wat er gebeurde. Die angst lijkt nu verdwenen.

Een vulkaanuitbarsting

Keerpunt waren de spontane en massale protesten van april 2015, zegt Montenegro. Vele duizenden gingen de straat op uit verontwaardiging over corruptieschandalen rondom de regering van toenmalig president Otto Perez Molina. ‘Het was alsof er een vulkaan uitbarstte. In 2014 waren al kleinere demonstraties van 50 of honderd mensen en heel veel activiteit op de sociale media. Er broeide iets, een gevoel dat er wat moest veranderen. De diefstal door politici, de infiltratie van de instituties door de maffia, het werd gewoon te brutaal. De verontwaardiging nam toe, druppel voor druppel, tot de emmer overliep.’

De maandenlange demonstraties droegen bij aan de val van toenmalig president Otto Pérez Molina. Het parlement ontnam hem zijn immuniteit, waarna hij aftrad. ‘Die hele periode vormde een soort shocktherapie, als van iemand die bijna dood was en weer opstond. Van die uitbarsting is de lava nu gestold. Die vormt de basis voor wat we u doen.’

Nieuw leven in de studentenbeweging

Het was tijdens de tumultueuze maanden van 2015 dat Montenegro met een vijftal vrienden Justicia Ya oprichtte. Van daaruit kwamen andere groepen voort, zoals de Batucada del Pueblo, een drumcollectief dat steevast optreedt bij de demonstraties. ‘Alle bevolkingsgroepen waren vertegenwoordigd: jong, oud, inheems, arm, rijk,’ zegt Montenegro. ‘Opvallend is vooral het grote aantal jongeren dat geïnteresseerd is geraakt in politiek. De leider van een van de nieuwe politieke partijen is 25 jaar, dat is nog nooit eerder voorgekomen. En er is nieuw leven gekomen in de studentenbeweging, die 15 jaar lang was geïnfiltreerd door de georganiseerde misdaad. Je ziet het ook aan de hoeveelheid studenten tijdens de demonstraties.’

Montenegro is zelf bijna klaar met zijn rechtenstudie. Hij schreef jarenlang als journalist over straffeloosheid, voltooide verschillende romans, en is als columnist verbonden aan kritische media zoals El Faro en Plaza Pública. Met zijn dertig jaar behoort hij tot een generatie die de burgeroorlog niet bewust heeft meegemaakt. Een vredesakkoord maakte in 1996 een einde aan 36 jaar strijd tussen guerrilla en regering, die 200.000 doden kostte en zo’n 40.000 vermisten. Het overgrote deel van de slachtoffers waren leden van inheemse gemeenschappen. De meeste doden vielen door acties van de militairen, die later zijn bestempeld als genocide. De akkoorden leidden tot een einde van het gewapend treffen maar niet tot democratie.

‘De oorlog is ten einde maar de problemen zijn niet veranderd. Het geweld gaat door, armoede is erger geworden, de economische crisis, de migratie. Die massale repressie van toen bestaat niet meer, maar de intimidaties zijn gebleven. Vooral op het platteland, waar de staat niet aanwezig is en geen journalisten zijn, hebben activisten het heel moeilijk,’ zegt Montenegro. Bij verzet tegen megaprojecten in de mijnbouwsector zijn volgens hem alleen al dit jaar zo’n twintig activisten vermoord.

Intimidatie

Montenegro opereert voornamelijk in Guatemala-Stad, maar ook daar is hij niet veilig. ‘Het gaat dan vooral om intimidatie. Je wordt gevolgd en je ontvangt foto’s zodat je weet dat je wordt gevolgd. Er zijn mensen voortdurend bezig met het maken van lijsten van activisten en hun familie en vrienden;  ze maken video-opnames van je en beschuldigen je van destabilisatie, precies zoals de militairen destijds. Activisten worden ontslagen van hun werk, of ze worden voor de rechter gedaagd met valse aanklachten, met alle financiële en emotionele gevolgen van dien.’

In de vrije uren naast de studie houden Montenegro en zijn collega’s van Justicia Ya het elan van 2015 gaande door mensen te mobiliseren, op straat en op de sociale media. ‘De tegenkrachten zijn sterk en die kun je alleen aan als je met veel mensen bent. We moeten de instituties schoonvegen, onze eigen mensen erin zetten, en dat gaat allemaal veel langzamer dan we zouden willen. Op verkiesbare plaatsen staan alleen kandidaten die onderdeel zijn van het systeem; ze verschansen zich in hun loopgraven om de oude structuur te handhaven. Het vereist nogal wat creativiteit om een alternatief te bouwen voor de corruptie die al decennialang heerst.’

In dat opzicht is volgens Montenegro de Internationale Commissie tegen Corruptie en Straffeloosheid CICIG een grote steun. Deze commissie is een uniek initiatief van de Verenigde Naties, dat de nationale justitie bijstaat in onderzoek naar corruptie en berechting van verdachten. Ondanks tegenwerking vanuit de Guatemalteekse politiek, slaagden rechters erin zelfs hooggeplaatste politici en ondernemers achter de tralies te krijgen.

‘De CICIG heeft ons laten zien hoe ons geld wordt geroofd, hoe de corruptie werkt waarmee rechters worden benoemd en hoe bepaalde machtige ondernemers onderdeel zijn van deze corruptie. De CICIG maakt precies zichtbaar hoe de mechanismes werken. Dat inzicht, en ook de wetenschap dat er een solide instituut bestaat, dat niet om individuele belangen draait, heeft ons sterk heeft gemaakt,’ zegt Montenegro. ‘Ik geloof in de kracht van de waarheid. Het kan een tijd goed gaan maar vroeg of laat komt de waarheid naar boven.’

Persona non grata

De hulp van CICIG heeft geleid tot vervolging van belangrijke spelers binnen de macht, wat op zichzelf heeft geleid tot een regelrecht oorlog tussen de regering en de rechtelijke macht. President Jimmy Morales, een voormalige televisiekomediant met veel steun binnen het leger en de conservatieve partijen, beloofde bij zijn verkiezing eind 2015 nog de CICIG te steunen. Maar dat veranderde toen zijn eigen familie en regering onder vuur kwamen te liggen. In oktober verklaarde hij de Colombiaanse jurist Iván Velásquez, die de CICIG leidt, persona non grata en zegde de CICIG de wacht aan. Het Constitutioneel Hof verklaarde dit vervolgens onwettig, maar de president sloeg terug door het vonnis naast zich neer te leggen. Duizenden mensen gingen de straat op om hun steun te betuigen aan Velásquez, die sindsdien opereert vanuit New York.

‘Hij krijgt ook kritiek,’ zegt Montenegro. Het zou politiek onverstandig zijn en hij zou zich beter kunnen richten op de grote zaken. De 10.000 dollarfraude van de presidentszoon was relatief weinig voor de niveaus van corruptie in Guatemala. ‘Maar ik vindt het juist goed dat hij niet denkt aan mogelijke politieke gevolgen. Voor het eerst laat iemand zich eens niet meeslepen door politieke belangen en vriendjespolitiek. Juist daardoor zijn er belangrijke zaken uitgekomen tegen ministers en zelfs de president zelf. Vorige week moest de viceminister van Veiligheid aftreden, zoiets was vroeger ondenkbaar.’

Scheuren

De oude structuur vertoont scheuren, denkt Montenegro. Ook binnen van oudsher conservatieve sectoren gaan dissidente stemmen op. Zo zit in een eerder dit jaar opgericht Burgerfront tegen de Corruptie een aantal grote ondernemers. ‘Ook daar zien sommigen dat het tijd is voor verandering en dat een einde aan logica van de illegaliteit economisch voordeel kan opleveren. Zij hebben het niet gemakkelijk. Ze worden gepest door hun eigen vrienden, want die zien hen als verraders met gebrek aan loyaliteit. Ook elders zitten bondgenoten, zoals de onafhankelijke parlementsleden in het Congres, die zich verzetten tegen de traditionele partijen. Overal worden kleine strijdjes geleverd.’

Of hij zelf de politiek in wil, weet hij nog niet. ‘In het congres en elders zie je wel onafhankelijke politici, maar het blijven vaak eenlingen. Het is lastig om dan iets gedaan te krijgen. Ik denk dat we als beweging eventueel wel willen meedoen, in mijn persoon of iemand anders.’ Het moet iemand zijn met veel uithoudingsvermogen. ‘Dit is geen 100 metersprint, maar een marathon. Je moet continue doorgaan. Op lange termijn gaat het lukken.’