journalistiek over mondiale samenwerking

Historicus Rutger Bregman stelt in zijn nieuwe boek dat de meeste mensen deugen, verwijzend naar de prehistorie. Daar staat volgens Hans Beerends tegenover dat veel deugende mensen zich ook gemakkelijk laten misleiden.

Nog geen dag nadat het nieuwste boek van Rutger Bregman, De meeste mensen deugen, begin september uitkwam, schreven columnisten van links tot rechts dat zijn verhaal toch wel erg naïef was en weinig realistisch. Die eensgezindheid bevestigt de visie van Bregman dat veel publicisten en bestuurders er automatisch van uitgaan dat mensen eigenlijk niet deugen. Hoe zit dat nou precies?

Bregman zegt niet dat de mens van nature goed is, ook niet dat de meeste mensen die deugen dat ook voor 100 procent zijn. Wel geeft hij aan dat de mensen in aanleg deugen. Hij verwijst dan naar de leefwijzen van mensen in de prehistorie, de tijd van vruchten verzamelen en jagen. Deze periode – 99 procent van de geschiedenis der mensheid schrijft hij – werd gekenmerkt door vrede, harmonieus samenzijn, afwezigheid van persoonlijk bezit en zeeën van tijd.

Aan deze paradijselijke toestand kwam een einde toen jagers en verzamelaars 15.000 jaar geleden op het einde van de ijstijd zich als landbouwer en veeteler vestigden. Vanaf dat moment ontstaat bezit en daaraan gekoppeld bezitsverdediging en bezitsverovering. Zoals de Franse filosoof Jean Jacques Rousseau (1712-1778) het beeldend uitdrukt – vanaf het moment dat iemand een hek om een stuk terrein plaatste en verklaarde dat het stuk land hem toebehoorde, begon de ‘beschaving’ en daarmee de ellende van oorlog en de heerschappij van enkelen over velen.

Bij bombardementen hielpen mensen elkaar

Nou is dat verhaal van een oorspronkelijke paradijselijke toestand niet nieuw. Zowel in het Bijbelverhaal van Adam en Eva als in het verhaal van een prehistorisch oercommunisme in de marxistische theorie is sprake van het verloren gaan van een harmonieus leefpatroon. Adam moest werken in het zweet des aanschijns nadat hij en zijn vrouw kennis kregen van het verschil tussen Goed en Kwaad. De gemeenschapszin in het oercommunisme werd doorbroken toen iemand op basis van toegeëigend persoonlijk bezit zich opwierp als leider.

In de visie van Bregman, ondersteund door een reeks wetenschappelijke onderzoeken, is de mens dus niet van nature goed maar wel in aanleg. Als mensen niet gemanipuleerd, geïndoctrineerd of geïntimideerd worden, zijn ze gericht op het goede en vertoont de overgrote meerderheid geen kwaadaardige trekken. Op zich is dat belangrijk om vast te stellen. Hoe vergaat het echter mensen als ze wél gemanipuleerd etc. worden – als ze om te overleven bijna gedwongen worden om te kiezen tussen goed en kwaad?

Ook daar draagt Bregman in zijn inleiding een aantal voorbeelden aan, namelijk het gedrag van mensen bij bombardementen in de Tweede Wereldoorlog. Toen de regering van Engeland er in 1940 van uitging dat Hitler Londen zou gaan bombarderen, maakte zij zich grote zorgen over de houding van de bevolking. Men ging er vanuit dat mensen zich hysterisch zouden gaan gedragen, elkaar als beesten vertrappend.

Het bleek allemaal anders. Mensen hielpen elkaar, vaak met gevaar voor eigen leven. Een team van psychologen dat in opdracht van de regering na de bombardementen op Londen het gedrag onderzocht, kwam met een rapport waaruit bleek dat van hysterie weinig sprake was. De regering wilde echter niets van dat rapport weten omdat zij zelf van plan was Duitsland plat te bombarderen en daarbij het verhaal nodig had dat dat zou leiden tot chaos en hysterie waardoor de overwinning bespoedigd werd. Deze veronderstelling ging opnieuw niet op; er vielen veel doden en gewonden maar mensen bleven elkaar helpen en van totale chaos was geen sprake.

De vernistheorie blijkt niet te kloppen

De vernistheorie, de aanname dat beschaafd gedrag slechts een vernisje is waaronder het beestachtige van de mens zou schuilgaan, blijkt na onderzoek van vrij gekomen archieven en weinig bekende rapportages gewoon niet waar te zijn. De uitslagen van het beruchte schokmachine experiment van psycholoog Milgram en het even beruchte Stanford Prison experiment van Zimbardo waaruit zou moeten blijken dat mensen in feite sadisten zijn, blijken tot stand te zijn gekomen na manipulatie van de deelnemers.

Uit rapportages die door hoge militairen liefs verzwegen worden, blijkt dat meer dan 80 procent van de frontsoldaten over de hoofden van tegenstanders heen schieten. Ook verzoening tussen Duitse en Franse soldaten op kerstavond tijdens de Eerste Wereldoorlog, waarvan altijd gezegd werd dat het slecht een enkel incident betrof, blijkt tot ergernis van hoge officieren over de hele frontlinie te hebben plaats gevonden.

Bregman geeft een reeks voorbeelden van aannames die moesten bewijzen dat mensen niet deugen, om deze aannames vervolgens te ontmaskeren als mythes die jammer genoeg al eeuwen omhelst worden door machthebbers, journalisten, bestuurders, geestelijken en opvoeders. Als belangrijkste bevorderaars van dit ‘schuldige’ denken noemt hij onder anderen de kerkvader Augustinus met zijn erfzonde, filosofen als Machiavelli en Nietsche en vooral de filosoof Hobbes (1588-1679).

Deze Engelse filosoof dacht, in tegenstelling tot Rousseau, dat mensen in de prehistorische oerstaat helemaal niet in harmonie met elkaar leefden maar een oorlog voerden van allen tegen allen en dat onze beschaving nog steeds een vernisje is. Bregman geeft, op grond van uitgebreid archeologisch onderzoek aan dat Hobbes verkeerd zat.

Tenslotte als belangrijke schuldbevorderaar waar Bregman als domineeszoon zeker mee te maken had, luidt de calvinistische visie uit de Heidelbergse catechismus: ‘De mens is geneigd tot alle kwaad en niet in staat tot enig goed’. Daar doen de gereformeerden overigens zichzelf te kort mee want in de Tweede Wereldoorlog waren zij in Nederland, naast de communisten, de groep die zich het meest intens verzet heeft tegen de Nazi-overheersing.

Hoe staat het met het collectief?

Als je de mensen nu maar met rust laat, hen niet manipuleert, intimideert of meesleept in een doctrine dan zal de overgrote meerderheid zich fatsoenlijk en deugdzaam gedragen. Dat is ongetwijfeld waar, maar hoe zit het nou als mensen zich, meegesleept in een ideologie of doctrine, collectief gaan misdragen? Genocide en massamoord zoals dit voorkwam in de Sovjet-Unie, Nazi-Duitsland, interventie van de VS in Vietnam, Neerlands politionele acties, apartheid in Zuid-Afrika, de massamoord op de Hutsi’s, de killing fields in Cambodja?

Bregman stelt dat het hier gaat om relatief kleine dominante groepen, maar dat lijkt me te gemakkelijk. Waarom gaan erg veel van die individueel deugdzame mensen en masse erin mee? Hier wreekt zich wellicht de intentie van deugdzame mensen om toch vooral goed te willen doen, of op zijn minst aan de goede kant te staan. Maar wat is dan de goede kant? Het antwoord daarop is mijns inziens dat er bijna geen massamoord, oorlog, of onderdrukking bestaat die niet door de machthebbers voorgesteld wordt als iets goeds.

Het veroveren van koloniën door Frankrijk, Engeland, België en Nederland werd gebracht als het opvoeden van inheemse volkeren en het rondbrengen van het evangelie. De VS wilde niet Vietnam tot haar invloedssfeer behouden, maar verdedigde slechts de democratie. Nazi-Duitsland riep in de bezette gebieden mensen op zich aan te sluiten bij de SS teneinde het goddeloze communisme te bestrijden. Zo is er nog een reeks voorbeelden van misdragingen op te noemen die gebracht worden als iets goeds. En al die die mensen die deugen liepen daarin mee, of niet?

Als mensen onder druk van machthebbers of onder druk van sociale controle min of meer gedwongen worden mee te gaan met een totalitair en moorddadig regime, dan zijn ze geneigd de rechtvaardiging van het beleid dat hen aangereikt wordt door de machthebbers met beide handen aan te grijpen. Een klein deel zal echt overtuigd zijn dat machthebbers in grote lijnen het goede nastreven. Een kleine groep zal zich daadwerkelijk verzetten, een grotere groep vlucht echter in een hypocriete houding, ontloopt pijnlijke vragen, gedogen het systeem of gaan daar zelfs in mee.

 Hypocrisie of onbeschaamdheid?

Met enige moeite kan je blijven denken dat al die meelopers mensen zijn die deugen, want een hypocriete houding weigert het aanwezige kwade te zien omdat ze zo graag aan de goede kant willen staan. Maar hoe lang deug je nog als je zo gemakkelijk jezelf misleid of je door het regime laat misleiden?

Het komt zelden voor dat een verderfelijk regime er openlijk en onbeschaamd voor uitkomt dat haar beleid uitsluitend gericht is op het vergroten van de materiële belangen van de heersende groep, van de staat, van een volk of van een ras. Het nazi-regime is wellicht de enige die er geen geheim van maakte dat het superieure Germaanse ras inferieure volkeren mocht, en zelfs moest onderdrukken en vernietigen zodat het superieure ras zich verder kon ontplooien. Haar enige rechtvaardiging was dat de natuur nou eenmaal gebood dat sterken moesten heersen over zwakken.

Ik ben het met Bregman eens dat de meeste mensen deugen, maar jammer genoeg laten veel deugende mensen zich ook gemakkelijk misleiden. In het laatste hoofdstuk geeft Bregman tien leefregels aan die moeten leiden tot een situatie waarbij het deugdzame van mensen maximaal tot zijn recht komt. Om te beginnen pleit hij voor het ontwikkelen van een positief mensbeeld. Zolang politici, media, bestuurders, opvoeders etc. blijven uitgaan van het idee dat mensen per definitie niet deugen, dat ze gedisciplineerd moeten worden en met argwaan bekeken, zo lang zal ook onderlinge wedijver, polarisatie, misleiding, onbegrip, agressie en de gevolgen daarvan – oorlog, onderdrukking en uitbuiting – grote kansen krijgen.

Het bevorderen van een draagvlak van zelfstandig denkende individuen die zich betrokken voelen bij de gemeenschap van mensen zowel lokaal, nationaal als mondiaal is de beste garantie voor een menswaardig en rechtvaardig bestaan. Het klinkt wellicht utopisch en idealistisch, maar gelukkig bestaan er naast de misleiders nog steeds machtige humanistische en sociaal-religieuze bewegingen die dit doel nastreven. En niet te vergeten miljoenen mensen die deugen en daar bovenop ook nog kritisch zijn.

titel  De meeste mensen deugen – Een nieuwe geschiedenis van de mens
auteur  Rutger Bregman
uitgeverij  De Correspondent, sep. 2019
uitgave  528 pagina’s, paperback/e-book
prijs  paper 25 euro/e-book 9 euro
isbn  9789082942187 (paper), 9789082942194 (e-book)