journalistiek over mondiale samenwerking

Ze zijn jong en idealistisch in een land dat daarvoor weinig ruimte biedt. In Guatemala probeert de laatste jaren een nieuwe generatie activisten te strijden voor meer democratie, gerechtigheid en een einde aan corruptie. Ze organiseren zich in colectivos, kleine sociale bewegingen die vooral via sociale media zijn ontstaan.

Guatemala leek afgelopen zomer nauwelijks geïnteresseerd in de eigen presidentsverkiezingen. Amper een derde van de kiezers nam de moeite op 11 augustus in de tweede ronde de stemmen; de laagste participatie in de jonge democratische geschiedenis van het land.

De winnaar was evenmin verrassend: de aartsconservatieve Alejandro Giammattei, een oud-gevangenisdirecteur met hechte banden met het leger en de machtige, conservatieve zakelijke elite in het Midden-Amerikaanse land. Hij neemt op 14 januari het stokje over van Jimmy Morales, een andere conservatieve president met banden met het leger – en een die bovendien al jaren door corruptieschandalen wordt achtervolgd.

Corruptie, conservatieve politici die dik zijn met militairen, een electoraat dat nauwelijks vertrouwen heeft in de eigen politiek; het zijn woorden die al decennia met Guatemala worden geassocieerd. Het is een van de armste landen in Latijns-Amerika en worstelt al vele jaren met corruptie en machtsmisbruik door de autoriteiten.

‘De Guatemalteken hebben het idee dat de politiek vies en corrupt is, dat ze een speeltje van de elites is, dat ze iets is waar je je verre van moet houden’, zegt Wanda Torres, van Con Vos. ‘De mensen hier weten nauwelijks wat er onder de politieke elite speelt en ze willen niet meedoen. Dat is op zich niet gek, als je ziet wat er hier de laatste jaren is gebeurd, maar er moet iets veranderen; mensen moeten juist wèl participeren!’

Colectivos

Torres is een van de leden van Con Vos, een groep jongeren die zich inzet voor meer betrokkenheid van Guatemalteekse burgers bij de politiek. Con Vos is slechts een van de talloze colectivos die de afgelopen jaren in Guatemala als paddenstoelen uit de grond zijn geschoten.

De colectivos bestaan veelal uit idealistische jongeren, een nieuwe generatie die niet bereid is de oude praktijken van ’s lands conservatieve en vaak corrupte politieke en zakelijke elite nog langer te tolereren. Ze doen meer dan alleen actievoeren en demonstreren; ze proberen door een goede organisatie en een veelheid aan projecten de politiek vanaf straatniveau te veranderen.

Vice Versa spreekt met leden van vijf colectivos in de hoofdstad Guatemala-Stad. Naast Con Vos zijn dat Visibles (dat zich inzet voor de rechten van lhbt’ers), Afedes (een groep die zich sterk maakt voor Guatemala’s grote inheemse bevolking) en El Colectivo en Justicia Ya! (die strijden voor politiek participatie, transparantie en verzet tegen corruptie).

Het gesprek vindt plaats in het kantoor van het Nederlands Instituut voor Meerpartijen Democratie (NIMD), in een flatgebouw in het zakelijke centrum. Dat is geen toeval; het NIMD, dat een van de strategische partnerschappen van het Nederlandse ministerie van Buitenlands Zaken leidt, steunt sinds enkele jaren tientallen colectivos in Guatemala. Het kantoor is voor veel groepen een ontmoetingspunt en uitvalsbasis.

‘We proberen de colectivos te helpen met nadenken over wie ze zijn en wat ze willen doen’, zegt Susan Batres, directeur van de Guatemalteekse NIMD-afdeling. ‘Het NIMD zet zich in voor een inclusieve democratie in Guatemala. Traditioneel hebben we veel met de politieke partijen gewerkt, maar we zagen dat het werken aan de bestaande procedures van de democratie hier niet veel vooruitgang boekt. Daarom besloten we met jongeren te werken.’

Dat doet het NIMD door de colectivos een ontmoetingsplaats te bieden, maar ook door ze te helpen met het administreren en structureren van hun organisaties. ‘We helpen ze met het opzetten van projecten, met het neerzetten van een bestuur’, gaat Batres door. ‘Uiteindelijk is de hoop dat – naarmate jongeren meer participeren in de politiek – de oude structuren worden doorbroken.’

 

Corruptie

Veel collectieven als Visibles, Justicia Ya! en El Colectivo ontstonden kort na 2015, toen Guatemala in een diepe politieke crisis werd gestort door een groot corruptieschandaal, dat in korte tijd tot de val van tientallen prominente politici en zakenlui zou leiden, onder wie de toenmalige president Otto Pérez Molina en diens vicepresident Roxana Baldetti.

Voor miljoenen Guatemalteken was het aftreden van de president zowel een schok als een moment van hoop. Murw gebeukt door voortdurende armoede en de eindeloze corruptie in het land, leek het vertrek van Pérez Molina mogelijkheden te bieden voor hervormingen en wellicht zelfs een politieke lente. Die hoop werd nog eens versterkt door de verkiezing van Jimmy Morales, een televisiekomiek zonder bestuurservaring, die als politieke buitenstaander beloofde de corrupte elites aan te pakken.

‘Het was een moment van grote woede, maar ook van de hoop dat er een opening zou ontstaan in het politieke bestel’, herinnert Libertad Garrido van El Colectivo zich. ‘Iedereen was het monster van de corruptie en van de onderdrukking zat. Het algemene gevoel was dat we aan alle kanten werden bestolen, dat we werden uitgelachen door Pérez Molina en de mensen om hem heen.’

‘We hadden nog nooit zoiets gezien in Guatemala’, beaamt Gabriell Duarte, van Visibles. ‘Corruptiezaken werden aan alle kanten opengebroken. Er hing verandering in de lucht.’

Groot was dan ook de teleurstelling in de vier jaren die volgden, toen onder Pérez Molina’s opvolger Jimmy Morales de oude praktijken alsnog de kop bleken op te steken. Anticorruptiewaakhond CICIG bleef meedogenloos smeergeldaffaires onderzoeken, tot ook Morales meermaals van corruptie werd beschuldigd. In januari 2019 beëindigde hij unilateraal het mandaat van het instituut, tot grote woede van progressieve, jonge Guatemalteken, die zich toch al zorgen maakten om de steeds hechtere banden tussen de president en oud-militairen, evangelisch-christelijke kerken en de conservatieve zakelijke elite in het land.

Als criminelen afgeschilderd

In eerste instantie lijken de colectivos behoorlijk van elkaar te verschillen. Waar Con Vos met anderhalf jaar pas kort bestaat, is Afedes al ruim drie decennia actief. Toch hebben jongeren zoals Lourdes Pérez, Gabriell Duarte, Judith Satz, Wanda Torres en Libertad Garrido in grote lijnen dezelfde wensen: ze willen een ander Guatemala, een beter Guatemala, een Guatemala zonder corruptie en geweld, met gelijke kansen voor iedereen.

‘De afgelopen vier jaar zagen we hier in Guatemala dat de situatie zoals altijd was: veel geweld, vooral tegen minderheden en vrouwen, en veel racismo’, zegt Judith Satz, van Afedes. ‘Ik ben een Maya en voel hoe we worden gediscrimineerd. De Maya’s worden gezien als gemeenschappen die niet bijdragen aan het land, maar dat doen we juist wel. We zorgen voor het milieu, we vechten voor zelfontplooiing.’

‘Pérez Molina vertrok vier jaar geleden, maar wat er onder Morales gebeurde was catastrofaal. Hij bleef tot aan het einde van zijn termijn verbazen met dingen die ons verontwaardigen’, beaamt Lourdes Pérez van Justicia Ya! ‘De rechten van Guatemalteken worden constant geschonden. Kritische burgers worden als criminelen afgeschilderd, we worden nog steeds door een soort militaire klasse geregeerd.’

Ook Torres van Con Vos is fel. ‘We hebben het gevoel dat we steeds in ons gezicht worden uitgelachen door de politieke elite. In 2015 waren de meeste leden van ons collectief minderjarig en konden we niet stemmen. Toen we zagen hoe onder Jimmy Morales de situatie alleen maar slechter werd, was het duidelijk dat participeren in de politiek niet een optie is, maar noodzaak.’

 

Repressie

Die participatie doen de colectivos op een eigen manier. Visibles doet onderzoek naar de rechten van de lhbt-gemeenschap en hoopt de politieke klasse ertoe te bewegen geweld en discriminatie tegen te gaan. Afedes knokt voor de zelfontplooiing van de inheemse Maya-bevolking in Guatemala.

Con Vos en El Colectivo proberen jongeren ertoe te bewegen kritisch te zijn over de politiek en vooral mee te doen, zodat een nieuwe generatie kiezers en politici de kwalijke praktijken van de oude elite achter zich laat. Justicia Ya! probeert communicatie over de politieke klasse en de regering opener en transparanter te maken.

‘We zijn allemaal heel anders, maar we werken vanuit de gedeelde overtuiging dat we zelf de verandering moeten bewerkstelligen’, zegt Satz. ‘Vanuit Afedes zetten we in op gerechtigheid vanuit de waarden en de cultuur van de oorspronkelijke gemeenschappen in Guatemala.’

Dat is niet altijd makkelijk, geven de jongeren toe, want in het politieke systeem van Guatemala zit volgens hen de repressie ingebakken. Het land, dat tot 1996 decennialang gebukt ging onder een brute burgeroorlog tussen militaire regimes en linkse guerrillabewegingen, heeft een lange en tragische geschiedenis van onderdrukking van sociale bewegingen.

‘Historisch is er altijd veel geweld geweest tegen mensen die vanuit sociaal protest het land beter willen maken’, zegt Duarte. ‘Ook is er nauwelijks een politieke cultuur die voor verandering gaat. Politieke partijen komen en gaan, ze zijn vaak slechts een vehikel van mensen die macht willen. Dat maakt het voor sociale bewegingen als de onze moeilijk om voor de rechten van lhbt’ers te strijden. We moeten altijd voorzichtig te werk gaan.’

 

Impact

De steun van het NIMD is voor de colectivos van onschatbare waarde geweest, stellen de jongeren unaniem. Alleen al het kantoor aan de Avenida Reforma heeft daarbij een grote rol gespeeld.

‘De vergaderzaal – waar we nu zitten – is voor ons bijna een tweede huis geweest, een soort ontmoetingspunt voor de colectivos’, glimlacht Pérez. ‘Wanneer we elkaar in de openbare ruimte ontmoetten, waren er altijd mensen van de regering die ons bespioneerden, foto’s van ons namen. Hier, bij het NIMD, voelen we ons veilig en kunnen we vrijuit met elkaar in gesprek.’

Duarte valt haar bij: ‘Voor Visibles is het enorm belangrijk onderzoek te kunnen doen, maar het is voor de lhbt-gemeenschap in Guatemala niet makkelijk om vrijuit te kunnen praten. Hier, op het NIMD-kantoor, konden we interviews doen en over onderwerpen praten die we buiten wellicht niet zo openlijk hadden kunnen benaderen.’

De jongeren weten dat ze in een moeilijke context opereren. Met de verkiezing van Alejandro Giammattei lijkt er vanuit de nieuwe regering weinig interesse in hun wensen, eisen en dromen, en de historisch lage opkomst bij de afgelopen verkiezingen is een teken dat de Guatemalteken weinig hoop op een betere toekomst hebben. Maar voor de colectivos is dat slechts een teken dat ze dóór moeten gaan.

‘Natuurlijk hebben we hoop, anders zouden we dit niet doen’, zegt Pérez strijdbaar. ‘De Guatemalteken zijn historisch gezien een volk dat zich verzet tegen onderdrukking, wij maken daar onderdeel van uit. Het is een uitdaging te kiezen waar we onze energie in steken, maar dat is het ook mooie, dat je zoveel collectieven hebt: met allemaal onze eigen thema’s en dankzij samenwerking kunnen we impact hebben.’

Satz is het met haar eens. ‘Voor Afedes is het altijd een kwestie van een lange adem geweest, want we zijn al jaren bezig met onze strijd voor de inheemse gemeenschappen. We proberen nu onze eigen cultuur en geschiedenis terug te krijgen. Dat kost tijd en veel energie, maar het is een strijd die de moeite waard is.’

Torres benadrukt dat de tegenstand die zij en haar colectivo hebben gekregen juist motiveert. ‘Oudere Guatemalteken vragen me vaak waarom we zo veel de straat op gaan, waarom we zoveel lawaai maken. Dat is een teken dat we ons nog meer moeten inzetten, om meer bewustzijn te creëren: dat het heel belangrijk is voor de jongere generatie om politiek actief te zijn’, zegt ze. ‘En het is goed dat we met zoveel en zulke diverse organisaties zijn. We zijn allemaal anders, maar tegelijkertijd lijken we erg op elkaar en willen we hetzelfde.’

 

Het strategisch partnerschap Conducive Environment for Effective Policy Influencing is een samenwerking tussen het Nederlands Instituut voor Meerpartijen Democratie (NIMD) en het ministerie van Buitenlandse Zaken en loopt tussen 2016 en 2020