journalistiek over mondiale samenwerking

Het Afrikaanse continent zet zich schrap voor corona. Veel landen kiezen meteen voor het zwaarste scenario: de lockdown. Wat moet er gebeuren om een ramp af te wenden? Wat kunnen ontwikkelingsorganisaties doen? Gesprek met Jos Dusseljee, de gezondheidsexpert van Cordaid. ‘Virussen die de wereld voor lange tijd kunnen bedreigen, moet je als wereldgemeenschap bestrijden, in elk land waar ze bestaan of uitbreken.’

Jos Dusseljee

Hoe kwetsbaar zijn de zorgsystemen in fragiele landen als Zuid-Soedan, de Centraal-Afrikaanse Republiek, en de Democratische Republiek Congo voor het coronavirus?

‘Ongemeen kwetsbaar, zonder enige restrictie. De zorg is er zeer matig ontwikkeld, amper gefinancierd, zwaar onderbemenst en de beschermingsmiddelen ontbreken. Fragiele landen waar Cordaid werkt zijn al niet toegerust voor de normale gezondheidsuitdagingen, laat staan voor de coronacrisis. En die crisis komt.’

Het Afrikaanse continent leek tot voor kort gespaard. Hoe komt dat?

‘Dat weten we nog niet. Allerlei factoren spelen een rol. Er wordt minder gereisd binnen en tussen landen in Afrika. Mensen gaan een stuk minder op vakantie. Er is een groot gebrek aan middelen om de ziekte te onderkennen en te testen. Er wordt soms gezegd dat het warme klimaat verspreiding tegengaat, maar of dat werkelijk zo is weten we nog niet. Hoe dan ook, het virus is er en verspreidt zich ook op het Afrikaanse continent.

Binnen Afrika zijn de verschillen groot. Denk aan Zuid-Afrika of Kenia, waar de zorg van een totaal ander niveau is dan in bijvoorbeeld Zuid-Soedan.’

Zijn die landen beter beschermd?

‘In Zuid-Afrika is de zorg inderdaad stukken beter geregeld. Maar ook daar is de ongelijkheid zeer groot en hebben de armsten geen toegang tot adequate zorg. Ook Kenia heeft grote ‘pockets of poverty’. Landen als Zuid-Afrika, Nigeria, Kenia, die een betere gezondheidszorg hebben, staan centraler in de wereldeconomie. Waardoor corona er ook eerder toeslaat.

Al maakt het virus geen onderscheid, toch kun je zeggen dat de armste lagen van een bevolking economisch en qua gezondheid het zwaarst worden getroffen door een pandemie. Zij hebben niks om op terug te vallen. In Zuid-Soedan en de Centraal Afrikaanse Republiek heb je het dan nagenoeg over de hele bevolking, in Zuid-Afrika over een groot deel.’

Denk je dat de verspreiding van het coronavirus in Afrika groter zal zijn dan in Europa? En wat wordt dan de impact?

‘Als ik dat wist, kreeg ik vast een prijs. Virologen weten die vraag beter te beantwoorden. Maar in een depressieve bui vrees ik soms het ergste. In veel landen waar Cordaid werkt aan de versterking van primaire gezondheidszorg, is er geen of nauwelijks IC-capaciteit. Als die er is, dan enkel in de hoofdstad. In Zimbabwe, waar de zorg relatief beter is dan in bijvoorbeeld de Centraal-Afrikaanse Republiek, is er één ziekenhuis met een IC-afdeling. Voor een land met 14,5 miljoen mensen. Als corona de zorg gaat belasten in Afrika, dan zal er, net als in Nederland, capaciteit worden weggetrokken uit de reguliere gezondheidszorg, die al zo zwak is. Moeder- en kindzorg, kraamzorg, vaccinatieprogramma’s… Als de corona-epidemie toeslaat, dan zal die levensreddende basiszorg eronder lijden. Dat wordt een ramp bovenop een ramp.

Het gaat eigenlijk nog verder. Waar Nederland over een periode van weken langzamerhand restricties in het openbare leven heeft opgevoerd, zijn sommige Afrikaanse landen bij de eerste besmetting al tot lockdown overgegaan. Ze kiezen meteen voor het zwaarste scenario. Of dat gaat werken is maar de vraag. Social distancing in Afrika is vaak nauwelijks haalbaar. Slechte behuizing en vooral het gebrek aan mogelijkheden om dagen-, laat staan wekenlang zelfredzaam te zijn in isolement, werken tegen. In de landen waar Cordaid werkt is er, buiten de elitaire wijken in hoofdsteden, geen enkel sociaal vangnet. Als die lockdowns aanhouden, dan komen er hongersnoden.’

Wat hadden ze dan moeten doen?

‘Je moet lockdowns combineren met adequate zorg en met maatregelen die mensen in staat stellen om die lockdowns ook te overleven. Wel of geen lockdown is, zeker in fragiele landen, kiezen uit twee duivelse kwaden. Als je ervoor kiest, dan moet je als overheid, zelfs met de weinige middelen die je hebt, alles doen om de weerbaarheid van mensen te vergroten.

Dat lukt die extreem fragiele landen niet in hun eentje. Daarom is de mondiale versterking van gezondheidssystemen en van de weerbaarheid van gemeenschappen zo belangrijk. Doen we dat niet, dan hebben we een wereldwijd probleem. Virussen die de wereld voor lange tijd kunnen bedreigen, moet je als wereldgemeenschap bestrijden, in elk land waar ze bestaan of uitbreken. Verslaan we corona niet in Afrika, dan blijft het de wereld kwellen, zoals premier van Ethiopië Abiy Ahmed onlangs schreef. Groepsbescherming moet je mondiaal aanpakken. Om het met een vakterm te zeggen, het gaat om global health security.’

Wat is de les die we geleerd hebben van de Ebola-epidemie en de bestrijding ervan in Sierra Leone en Liberia?

‘Dat was een geconcentreerde epidemie in een gebied van twee miljoen mensen in een grensgebied tussen drie West-Afrikaanse landen waar tien jaar eerder nog een bloedige oorlog woede. Ebola had een mortaliteit van bijna 40%. In die zin is ebola niet te vergelijken met corona. Toch kun je belangrijke lessen trekken. De bestrijding ervan is totaal overgenomen door de internationale gemeenschap. De argwaan van Sierra Leonezen en Liberianen jegens de ingevlogen hulpverleners was gigantisch. Ze brachten de ziekte met zich mee, of ze wilden eraan verdienen, zo was de overtuiging. Die argwaan heeft de bestrijding toen bemoeilijkt.

Grote les die de WHO toen heeft geleerd was dat ze naast al die artsen en hulpverleners ook een antropoloog hadden moeten meenemen. Dat betekent: neem de hulp en het hele gezondheidszorgapparaat niet over van mensen, maar werk zoveel mogelijk samen met lokale gemeenschappen, lokale zorgverleners. Laat die lokale structuren intact. Weet wat de angsten zijn, de overtuigingen, de frustraties van mensen, zorg dat de voorlichting hier rekening mee houdt. En vooral: zorg dat mensen gebruik blijven maken van de primaire gezondheidszorg in hun dorpen en steden.

Want als moeder- en kindzorg, vaccinaties, aids-, TB- en malariabestrijding wegvallen omdat een epidemie als ebola of corona de reguliere basisgezondheidszorg overneemt of lamlegt, dan is het uiteindelijke effect van de bestrijding vele malen erger dan de kwaal.’

Hoe zorgt Cordaid ervoor dat dit niet gebeurt?

‘Cordaid werkt systemisch. We bestrijden niet één ziekte of virus, of richten ons niet op één doelgroep, maar we versterken bestaande integrale gezondheidssystemen. Als die beter zijn toegerust, dan kunnen ze ook beter een ziekte als COVID-19 helpen voorkomen en bestrijden. En we zorgen dat de inspraak van bewoners en patiënten in hoe de zorg wordt verleend en ingericht groter wordt, dat er nauwe samenwerking is tussen dorpsgemeenschappen en gezondheidscentra of klinieken. Vooral ook in gezondheidsvoorlichting. Daar ligt volgens mij de oplossing om het in de preventie van corona dit keer beter te doen dan tijdens de ebolacrisis.

Een tweede kant van Cordaid’s aanpak die in een mogelijke coronacrisis in Afrika goed kan uitpakken is dat we naast gezondheidszorgprogramma’s ook kleine ondernemers steunen en zorgen dat mensen beter kunnen voorzien in hun levensonderhoud. Zo hebben ze tenminste een kleine maar cruciale reserve. Betere publieke gezondheidszorg en grotere economische weerbaarheid, dat is waar je aan moet werken vóór de lockdowns beginnen. Het is waar Cordaid al jaren aan werkt.’

Hoe zorg je dat de honderden klinieken en kleine gezondheidscentra waar we mee samenwerken, voorbereid zijn op het coronavirus?

‘Eerste prioriteit: bescherm je medewerkers, zorg voor protectiemateriaal, zorg dat ze veilig kunnen opereren en zorg dat patiënten veilig gebruik kunnen maken van basale zorg. Daar werken we nu met man en macht aan, voor zover de wereldwijde mobiliteitsbeperkingen dat toelaten.

Twee: ontkracht de broodje-aapverhalen. Zorg voor correcte voorlichting en haal ongegronde angsten weg. Train daarvoor mensen in de dorpen en steden en laat hen het verhaal vertellen. Als het niet fysiek kan, dan via de telefoon of de radio. Of als de scholen nog niet gesloten zijn – zoals in DR Congo nu al wel het geval is – licht dan de leerlingen voor, zodat die hun familie kunnen voorlichten. De WHO en UNICEF werken nu hard aan dat voorlichtingsmateriaal. Iedereen, ook wij, kunnen daar gebruik van maken.

Ten derde, ik noemde het al: versterk de bestaande gezondheidssystemen. Zorg dat er personeel is, dat de medicijnenvoorraden op tijd worden aangevuld. En vecht ervoor dat coronabestrijding niet ten koste gaat van de reguliere zorg.’

Kun je de  coronabestrijding integreren in bestaande resultaatgerichte financiering van gezondheidszorg in fragiele Afrikaanse landen?

‘Heel goed zelfs. Wij betalen voor vooraf afgesproken resultaten in de moeder- en kindzorg en tal van andere medische diensten. Dat systeem kunnen we vrij gemakkelijk uitbreiden met indicatoren die specifiek van belang zijn voor coronabestrijding. Zo kunnen we de minimale salarissen die de overheid betaalt tijdelijk aanvullen voor zorgverleners die corona bestrijden en behandelen. We kunnen centra die hun personeel goed voorlichten, trainen en beschermen daarvoor belonen. Samen met nationale overheden coördineert de WHO momenteel de levering van mondkappen en andere protective gear in Afrika.

Wij willen bijspringen waar de gaten vallen. Met name in de distributie omdat we werken met gezondheidscentra in de meest afgelegen uithoeken van moeilijk toegankelijke gebieden.’

Ouderen zijn het meest kwetsbaar voor corona. Is dat in fragiele Afrikaanse landen nog meer het geval dan bij ons?

‘De gezondheidsrisico’s zijn sowieso vele malen groter in die landen, ongeacht de leeftijd. Dat maakt ook ouderen nog kwetsbaarder voor corona. Denk daarnaast ook aan al miljoenen mensen met hiv, TB of malaria. Hun weerstand is laag. Denk aan kinderen, jonge meisjes, denk aan groepen die vanwege hun seksuele geaardheid of om andere redenen een minderheidspositie innemen. Kwetsbare mensen lopen altijd de grootste risico’s. Helemaal als er een nieuwe pandemie door het land raast. Zorg verlenen aan die groepen heeft altijd de grootste prioriteit. Een donor als het Global Fund geeft ons bijvoorbeeld de middelen om hen de hiv-, TB- en malariazorg te blijven geven, maar nu ook om hen te beschermen tegen corona.

Wat ouderen betreft, moet je niet vergeten dat de demografische opbouw in Afrika anders is dan in Europa. 70-plussers in landen als Zuid-Soedan of de Centraal Afrikaanse Republiek vormen niet meer dan 5% van de bevolking. Terwijl vaak meer dan 60% jonger is dan 30. Europa is stukken grijzer. Meer jongeren, betekent meer weerstand tegen corona. Bovendien kun je die jongeren, die vaak zonder werk zitten, inzetten in de strijd tegen het virus. Je kunt ze omscholen tot voorlichters. In onze seksuele gezondheidszorgprogramma’s spelen jongeren een heel actieve rol. We zien hoe goed dat werkt.

Overigens is de situatie van ouderen in Afrika en Europa totaal niet te vergelijken. Ik moet het eerste bejaardenhuis nog zien in de landen waar Cordaid werkt. In Europa beschermen we ouderen in verzorgingstehuizen door ze te isoleren. In Afrika leven ouderen in de constante nabijheid van jongeren. Dat kan hen mogelijk de groepsbescherming bieden waar ook Nederland naar streeft.’

In welke Afrikaanse landen gaat Cordaid helpen helpen om het virus te bestrijden?

‘In alle landen waar we lopende gezondheidszorgprogramma’s hebben, zijn we druk in de weer om coronabestrijding op te nemen in onze gezondheidszorgprogramma’s. Denk aan de Centraal Afrikaanse Republiek, DR Congo, Zuid-Soedan, Ethiopië en Zimbabwe. Maar het belangrijkste is en blijft dat we doorgaan met wat we deden: zorgen dat basale gezondheidszorg niet alleen overeind blijft, maar ook beter gaat presteren. Zodat moeders kunnen bevallen zonder te sterven, kinderen de eerste levensjaren doorkomen en iedereen behandelbare ziektes overleeft.’

Dit artikel is overgenomen van de website van Cordaid.

Fotobijschrift. Oudere patiënt op de kleine spoedafdeling van het gezondheidscentrum in Serbo (Jimma, Ethiopië). Het centrum is één van de 68 centra en klinieken die Cordaid resultaatgericht financiert in en rond Jimma. © Cordaid/Frank van Lierde