journalistiek over mondiale samenwerking

Internationale afspraken ten spijt brengt de Congolese kobaltproductie de lokale gemeenschap vooral ellende, van landroof tot vervuiling en ernstige gezondheidsklachten In dit slot van een drieluik over de kobaltketen: is maatschappelijk verantwoord kobalt in de maak?

Wat nu? Dat is de vraag die de komende maanden zal branden op de lippen van Nederlandse beleidsmakers, politici en het maatschappelijk middenveld. Moet er wetgeving komen om bedrijven te dwingen hun maatschappelijke verantwoordelijkheid te nemen?

Een dezer dagen zal de Sociaal-Economische Raad (SER) minister Kaag hierover adviseren. Als het aan de ChristenUnie, de SP, GroenLinks en de PvdA ligt, is het antwoord op die vraag al duidelijk. Op 17 juni dit jaar dienden de vier partijen een initiatiefvoorstel in dat de regering oproept om bedrijven te verplichten zich aan de IMVO-regels van de OESO te houden. Nederlandse bedrijven doen te weinig om de mensenrechten in hun ketens te respecteren, vinden de partijen.

Ook ngo’s roepen op tot verplichtingen. ActionAid is een van hen. ‘Toen minister Ploumen in 2014 met dit beleid kwam, was Nederland nog een voorloper op het gebied van IMVO’, schrijft ActionAid. ‘Maar inmiddels wordt Nederland aan alle kanten ingehaald, bijvoorbeeld door Frankrijk en Zwitserland, met ambitieuzer beleid.’ Ook in Australië, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten is al MVO-wetgeving van kracht. ‘Voor ons is wetgeving echt nodig als stok achter de deur’, vult Maria van der Heide, hoofd Beleid en Campagnes bij ActionAid, aan. ‘Alleen dan wordt IMVO niet alleen door de voorlopers opgepakt, maar door het hele peloton van betrokken partijen.’

Kobalt uitgezonderd

Aan die roep om wetgeving lijkt voorzichtig gehoor te worden gegeven. Zowel op EU-niveau als in Nederland zijn er wetten in de maak die productieketens zouden kunnen verbeteren. In 2017 nam de EU de Europese wet voor conflictmineralen aan; een ambitieus pakket van maatregelen die alle bedrijven die goud, tin, tantaal of wolfraam importeren verplicht zich ervan te verzekeren dat er geen misstanden in hun keten plaatsvinden. Vanaf 2021 moet deze EU-wet ook in Nederland ingaan; het voorstel ligt nu bij de Tweede Kamer.

Volgens Maria van der Heide van ActionAid is wetgeving noodzakelijk.

De wet is vooruitstrevend, zegt Van der Heide. Amerika had als eerste een dergelijke bindende grondstoffenwet en Europa heeft die lijn gevolgd. Toch vindt ze het jammer dat de wet niet alle conflictmaterialen meeneemt. Zo valt kobalt er niet onder, ‘net als een hele lijst andere probleem-grondstoffen.’ Precies om die reden heeft D66 de Nederlandse regering in een motie opgeroepen om de Europese wet hier in Nederland voor meer mineralen te doen gelden. Of dat ook echt gaat gebeuren, zal de komende maanden moeten blijken.

Slechts één taartpuntje

Een ander punt van kritiek op de conflictmineralenwet is dat deze slechts voor een paar bedrijven geldt; namelijk de importeurs van ruwe grondstoffen. Niet voor bedrijven die eind- of halffabricaten gebruiken. In Nederland gaat het volgens Van der Heide over slechts een stuk of zestig bedrijven, vaak MKB’ers. Een bedrijf dat bijvoorbeeld mobieltjes samenstelt en onderdelen met betwist goud en tin uit China haalt, valt niet onder de wet. ‘De vraag is dan: wat is je impact?’

Precies die vraag stelt ze ook bij de Wet Zorgplicht Kinderarbeid die de Eerste Kamer in 2019 aannam. Deze wet verplicht bedrijven om kinderarbeid in hun keten op te sporen, te voorkomen en aan te pakken en wordt waarschijnlijk rond 2022 van kracht. Een belangrijke wet, zegt Van der Heide, maar net als de conflictmineralenwet slechts een antwoord op een deel van het IMVO-probleem. ‘Een taartpuntje wordt uitgesneden en aangepakt, niet het gehele systeem. Maar als een mijn in een conflictgebied staat, weet je dat er naast kinderrechten vaak ook vrouwenrechten zullen worden geschonden, dat er sprake is van seksueel geweld en dat de kans op landroof, milieuschade en corruptie groot is.’

Het liefst zou ze een brede IMVO–wet zien met afspraken voor alle ketens en op alle risico’s, en waarmee ook echt actie wordt genomen door bedrijven. ‘De deelwetten, zoals die voor conflictmineralen, kunnen natuurlijk wel een begin zijn’, vindt Van der Heide. Want wat deze deelwetten wel doen, is bijdragen aan bewustwording van die complexiteit van maatschappelijk ondernemen. ‘We kunnen nu kijken wat wel en niet werkt en hoe we dit gaan controleren en monitoren.’

Een wereldwijde wet

Een wereldwijde, alles overkoepelende IMVO-wet: bij de VN worden daarover nu gesprekken gevoerd. Op initiatief van Ecuador buigen diplomaten en experts van over de hele wereld zich over een nieuw VN-verdrag met bindende regels voor internationale bedrijven. Maar wat die onderhandelingen vooralsnog vooral duidelijk maken, is dat maatschappelijk verantwoord ondernemen ook een politieke aangelegenheid is. Zo houdt de EU, een belangrijke economische speler, zich tot frustratie van andere landen afzijdig van het proces. Volgens sommigen is dat omdat Europa vindt dat ze niet genoeg heeft in te brengen in de onderhandelingen.

De Nederlandse EU-diplomaat Guus Houttuin ziet dat anders. Hij is voorzitter van de OESO-bijeenkomsten over verduurzaming van de mineralenketens en handelsadviseur bij de buitenlanddienst van de EU (European External Action Service). ‘Wij staan zeker wel positief tegenover het initiatief’, zegt hij, ‘het heeft alleen niet voldoende internationaal draagvlak.’ Ofwel: er doen te weinig grote spelers serieus mee. ‘Bovendien doen wij als EU al heel veel aan IMVO’, zegt hij. ‘We zijn een van de weinigen met deel-wetgeving; de rest heeft zo goed als helemaal niks!’

Wat Houttuin veel eerder ziet gebeuren is toekomstige brede IMVO-wetgeving op EU-niveau. In de Brusselse wandelgangen vinden daarover al volop gesprekken plaats. ‘De verschuiving is nu aan de gang’, zegt Houttuin. Sterker nog; afgelopen april beloofde EU Commissaris voor Justitie Didier Reynders vanaf 2021 werk te maken van een initiatief om IMVO voor EU-bedrijven te verplichten.

Kinderen spelen in de buitenwijk van Kolwezi, waar een grote kobaltmijn is gevestigd (fot0 Sarah Haaij)

Nu steeds meer Europese landen (Frankrijk, Nederland, Engeland en ook Duitsland) individueel met IMVO-wetgeving aan de slag gaan, moet de EU wel volgen, denkt Houttuin. De EU wil namelijk dat alle regels voor iedereen gelijk blijven; het idee van de gezamenlijke interne markt. Zo ziet hij het ook gebeuren dat de conflictmineralenwet, nu dus alleen voor goud, tin en wolfraam, op den duur voor meer minderalen gaat gelden – wellicht ook voor kobalt. Maar, nuanceert Houttuin meteen, ‘dat betekent niet dat het makkelijk gaat worden.’

Er moeten volgens de EU-diplomaat nog heel veel discussies worden beslecht. ‘Hoe ver wil je zo een brede IMVO-wet laten gaan? Moet er ook corruptie onder vallen, voedselzekerheid?’ En betekent dat dan dat bedrijven daar allemaal verantwoordelijkheid voor dragen? ‘Dat is heel moeilijk hoor.’ Bedrijven willen vooral gedetailleerd weten wat ze moeten doen, aldus Houttuin. ‘Je moet het wel werkbaar voor ze maken.’ Willen ze überhaupt wel meedoen? ‘Steeds meer. Er zijn een hoop frontrunners, ook in de grondstoffenindustrie. En met dwingende wetgeving geef je het duwtje om ook de rest mee te krijgen.’

Bij dat ‘duwtje’ is wel haast geboden als het aan Van der Heide van ActionAid ligt. ‘Ons gebruik van grondstoffen neemt alleen maar toe. Telefoons, ventilatoren, noem maar op!’ Ook de energietransitie vraagt volgens haar om veel grondstoffen. Dat er in Europa van alles broeit is mooi meegenomen, maar geen reden om in Nederland in de afwachtstand te schieten. ‘We kunnen nu niet achterover gaan leunen en zeggen: oh Europa is lekker bezig, wij doen het rustig aan. We moeten ook zelf blijven duwen.’