journalistiek over mondiale samenwerking

Nederland heeft een veel grotere rol dan gedacht in klimaatverandering, door de grote rol die Nederlandse bedrijven internationaal spelen in de handel van fossiele brandstoffen en landbouwproducten. De uitstoot van broeikasgassen die in het buitenland plaats vindt als gevolg van die faciliterende rol is twee keer zo groot als de uitstoot in eigen land, blijkt uit onderzoek.

Nederland heeft als handelsnatie, via de haven van Rotterdam en als financieel centrum een grote rol in de wereldwijde handel in fossiele brandstoffen en voedselproducten. In opdracht van Milieudefensie zocht onderzoeksbureau CE Delft uit hoe groot die bijdrage van Nederland aan klimaatverandering is. Het rapport Vuile handen; Een vingerafdruk van Nederland in de mondiale economie dat in januari uitkwam, maakt onderscheid in drie rollen.

Uitstoot van broeikassen binnen eigen grenzen (Hollandse Hoogte)

In de eerste plaats veroorzaakt Nederland klimaatverandering doordat onze industrie, verkeer en landbouw broeikasgassen uitstoten binnen onze eigen grenzen. Nederland wordt in het klimaatverdrag van Parijs afgerekend op deze CO2 uitstoot, en beleid zoals in het Nederlandse Klimaatakkoord is gericht op het verlagen van deze binnenlandse uitstoot van broeikasgassen. De tweede rol die vaak besproken is, is de voetafdruk van Nederland: de CO2 die in het buitenland wordt uitgestoten als gevolg van onze consumptie. Wie in Nederland een smartphone koopt, veroorzaakt CO2 in China bij de productie van die telefoon.

Facilitator

Er is nog een derde en minder bekende manier waarop Nederland bijdraagt aan klimaatverandering, en dat is niet in de rol van producent of consument, maar in de rol van facilitator. Als tegenhanger van de voetafdruk, zou je dit de vingerafdruk van Nederland kunnen noemen. Je moet dan denken aan de productie en consumptie die Nederlandse bedrijven mogelijk maken, bijvoorbeeld door handel en logistiek, of het financieren of verzekeren van investeringen. Nederland speelt op die manier een grote rol in klimaatverandering. Nederland heeft bijvoorbeeld de grootste steenkoolhaven van Europa, het tweede private oliebedrijf ter wereld (Shell), is de derde importeur van palmolie ter wereld en is de tweede voedselexporteur ter wereld.

Onderzoeksbureau CE Delft onderzocht de handelscijfers van 400 productstromen op het gebied van voedsel en fossiele brandstoffen. Voor de 60 meest belangrijke productstromen is aan de hand van levenscyclusanalyses de milieu-impact op het gebied van klimaat, landgebruik en watergebruik bepaald. De conclusie is dat de emissie van broeikasgassen gekoppeld aan Nederland als facilitator van handelsstromen twee keer zo groot zijn als voor de binnenlandse productie.

Onderzoeker Sander de Bruijn van CE Delft houdt hierbij wel wat slagen om de arm. ‘We hebben de import en exportcijfers geanalyseerd, maar eventuele dubbeltellingen zijn met het model dat we gebruikten niet te voorkomen. Het gaat dan ook om indicatieve cijfers. Maar het is wel duidelijk dat de faciliterende rol van Nederland heel groot is, en die rol blijft tot nog toe onderbelicht bij beleidsmakers.’

Handel in bulk

De Nederlandse economie heeft zich gespecialiseerd in relatief vervuilende bedrijfsactiviteiten, zegt De Bruijn. ‘En dat leidt niet alleen tot milieuproblemen in Nederland, maar ook in het buitenland.’ De concentratie van vervuilende industrie en landbouw kan een logisch gevolg zijn van de haven in Rotterdam. ‘Maar er wordt toch ook een keuze gemaakt voor de meer vervuilende tak van sport’, zegt De Bruijn. ‘Er wordt veel bulk ingevoerd en uitgevoerd. Je zou ook kunnen handelen in meer hightech producten en in producten met meer toegevoegde waarde, maar dat is niet wat we zien in de handelscijfers.’ Dat Nederland een relatief vervuilende industrie heeft, valt maar mondjesmaat te beluisteren, valt De Bruijn op. ‘Nederland is zeker geen koploper als het gaat om klimaat, wat wel gezegd werd rondom de lancering van het klimaatakkoord.’ Ook uit cijfers van het CBS blijkt Nederland in de achterhoede van de Europese Unie te zitten als het gaat om CO2 uitstoot. Alleen Tsjechië, Letland, Ierland en Luxemburg doen het nog slechter.

De Nederlandse handel in aardolie is aanzienlijk. (Photo/George Osodi)

Uit het onderzoek van CE Delft blijkt bijvoorbeeld dat de Nederlandse handel in aardolie omvangrijk is. De Nederlandse import en export van aardolieproducten is zes keer groter dan landen met een vergelijkbare economische omvang. Bovendien groeit de invoer ervan vrijwel continu (CBS). Veel olie wordt in raffinaderijen verwerkt tot benzine of andere producten die weer verhandeld worden met andere landen.

Ook blijkt Nederland een grote handelaar in palmolie. Nederlandse bedrijven nemen meer dan de helft van de Europese productie van geraffineerde palmolie voor hun rekening. Dat is de palmolie die gebruikt wordt door de voedingsmiddelenindustrie en in bijvoorbeeld cosmetica, in Nederland of elders. Daarvoor importeren ze grote hoeveelheden ruwe palmolie, ruim 15% van het wereldtotaal, uit palmolieplantages in bijvoorbeeld Indonesië of West-Afrika met ontbossing tot gevolg. Een groot deel van de geraffineerde palmolie wordt weer geëxporteerd: mondiaal gezien is Nederland de twee na grootste exporteur van geraffineerde palmolie. Daarnaast importeert Nederland ook veel palmolie om er biodiesel van te maken. Hoeveel palmolie er precies in Nederland wordt omgezet in brandstof voor auto’s en vliegtuigen is niet precies bekend, maar het vermoeden is dat 20% van de Europese biodiesel-productie uit palmolie in Nederland plaatsvindt. Biodiesel uit palmolie leidt mondiaal tot meer broeikasgassen dan wanneer benzine of kerosine gemaakt wordt uit aardolie.

Nederland is een grote handelaar in palmolie (foto Milieudefensie)

Een andere bedrijfstak die het rapport van CE Delft uitlicht is de rundvleesproductie. Nederland is de vijf na belangrijkste exporteur van rundvlees in de wereld. Ingevoerd veevoer leidt tot ontbossing en waterschaarste elders in de wereld, zegt De Bruijn. ‘En ook op dit gebied specialiseert Nederland zich in relatief vervuilende activiteiten zoals het fokken en opgroeien van kalveren ten behoeve van de export. Dat is een probleem omdat kalfsvlees, per kilogram karkasgewicht, de grootste milieu-impact kent van alle rundvleessoorten.’

Financieren van fossiele handel

Hoewel de vingerafdrukken van Nederlandse handel en activiteiten overal in de wereld terug te vinden zijn, is er nog geen beleid die de invloed daarvan op klimaatverandering aanpakt, zegt Freek Bersch, campagneleider internationale klimaatrechtvaardigheid bij Milieudefensie. In het klimaatakkoord van Parijs worden landen alleen afgerekend op de uitstoot van broeikasgassen binnen hun eigen grenzen. ‘De indirecte bijdrage aan klimaatverandering zou meer aandacht moeten krijgen’, zegt Bersch.

Bij de faciliterende rol van Nederland gaat het naast de handelsketens van Nederlandse bedrijven ook om de grote rol die Nederland heeft in het financieren en verzekeren van investeringen in het buitenland die uitstoot van broeikasgassen veroorzaken, zegt Bersch. Veel olie- en gasbedrijven hebben brievenbusfirma’s in Nederland om belasting te ontwijken in het land waar ze olie en gas winnen. ‘Nederland is een van de grootste doorstroomlanden voor kapitaal naar belastingparadijzen.’

Welke verantwoordelijkheid?

Maar hoe groot is de verantwoordelijkheid van een handelaar of financier van bedrijvigheid die klimaatverandering veroorzaakt? ‘Dat is inderdaad lastig vast te stellen’, beaamt Bersch. ‘Bij de uitstoot van industrie kan je tonnen CO2 meten, bij consumptie van bijvoorbeeld vlees kan je uitrekenen hoeveel hectare landbouwgrond er elders in de wereld nodig was voor de productie ervan.’ De bijdrage van handel en financiering aan klimaatverandering is lastiger te kwantificeren.

‘Het begint bij het vaststellen dat die verantwoordelijkheid er wel is’, zegt Bersch, ‘en zorgen dat bedrijven die verantwoordelijkheid ook nemen.’ Om de verantwoordelijkheid van bedrijven in handelsketens in cijfers vast te leggen, zegt Bersch, zou je in beeld kunnen brengen hoeveel winst er wordt gemaakt door verschillende bedrijven in de handelsketen. ‘De overheid zou bijvoorbeeld een CO2-belasting kunnen koppelen aan die winst. We moeten zoeken naar een slimme manier om verantwoordelijkheid vast te stellen voor die impact.’

Overheid ondersteunt de vieze vingerafdruk

Los daarvan is er op dit moment overheidsbeleid dat de schadelijke vingerafdruk van Nederlandse bedrijven stimuleert, in plaats van tegengaat, zegt Bersch. Dat beleid zou veranderd moeten worden vindt hij. Naast het tegengaan van belastingontwijking gaat het bijvoorbeeld om het vergroenen of beperken van exportkredietverzekeringen. De overheid geeft exportkredietverzekeringen aan Nederlandse investeerders in het buitenland, die daarmee verzekerd zijn tegen wanbetalers. Meer dan de helft van die exportkredietverzekeringen gaat naar investeringen in fossiele projecten, ter waarde van tussen de een en anderhalf miljard euro per jaar, bijvoorbeeld olieraffinaderijen of gasterminals.

Ook stimuleert de Nederlandse overheid de handel in fossiele brandstoffen via handelsverdragen, zegt Bersch. In investeringsverdragen zijn vaak clausules opgenomen waardoor bedrijven een arbitragezaak kunnen indienen wanneer een land wetten opstelt die het bedrijf schaden. Energiebedrijf RWE claimde op die manier onlangs 1,4 miljard euro van de Nederlandse overheid omdat de Nederlandse overheid het stoken van steenkool per 2030 wil verbieden. RWE wil dat blijven doen en wil de schade – het bedrijf bouwde zes jaar geleden nog een gloednieuwe kolencentrale – verhalen op de overheid. ‘In dit geval wordt de Nederlandse overheid aangeklaagd’, zegt Bersch. ‘Maar via brievenbusfirma’s in Nederland maken internationale bedrijven veel vaker gebruik van de mogelijkheid om een claim in te dienen bij andere landen. Dat schaadt het klimaat en de overheid van veel armere landen.’