journalistiek over mondiale samenwerking

Zolang er werelddelen zonder voldoende vaccins zijn, blijft het coronavirus rondwaren. Het vrijgeven van intellectueel eigendom op vaccins is nodig, net als gelijkwaardigheid tussen wetenschappers in Noord en Zuid, zeggen Sharifah Sekalala en Amrish Baidjoe. Ze pleiten voor dekolonisering van mensenrechten, door íeders recht op gezondheid op één te zetten.

Als vaccins tegen corona niet eerlijker over de aarde verdeeld worden, blijven de aantallen besmettingen wereldwijd hoog. Dat leidt niet alleen tot onnodige sterfte, ziekte en schade, maar op plaatsen waar het virus veel circuleert en er een lage vaccinatiegraad is, neemt de kans op het ontstaan van nieuwe varianten toe, zoals onlangs met omikron gebeurde. En zo komt er geen einde aan de coronacrisis.

Dat het zo werkt, weten we al een tijdje – en toch gebeurt er maar heel weinig om het te voorkomen. Om vaccins wereldwijd eerlijker te verdelen, werd al in maart 2020 Covax opgericht: rijke landen zouden via dat initiatief vaccins doneren aan armere landen. Anderhalf jaar later is nog maar een klein deel van de beloofde twee miljard vaccins uitgedeeld. Ook de bijdrage van Nederland is maar een fractie van wat beloofd werd.

‘Het Covax-systeem heeft niet gewerkt’, concludeert Sharifah Sekalala. Ze is hoofddocent rechtswetenschap op het gebied van internationale gezondheidszorg aan de Universiteit van Warwick. Ze komt uit Oeganda en is daar opgeleid tot jurist, waarna ze in Engeland haar master- en doctorstitel haalde.

‘De toegang tot vaccins moet niet afhangen van liefdadigheid, maar moet een wettelijke verplichting zijn’, zegt ze. ‘In een wereld waarin we het recht op gezondheid serieus nemen, zouden er niet twee sporen moeten zijn als het om toegang tot vaccins gaat – waarbij rijke landen het over solidariteit hebben, maar via een zijspoor en onder de radar vaccins inkopen voor hun eigen bevolking.’

Ook veldepidemioloog Amrish Baidjoe zegt dat ontwikkelingslanden niet afhankelijk moeten zijn van liefdadigheid, ‘omdat die simpelweg niet bestaat’. Hij is directeur operationeel onderzoek bij Artsen zonder Grenzen en als hoofddocent verbonden aan de London School of Tropical Medicine. In zijn dagelijks werk begeleidt hij operaties tegen de uitbraak van infectieziekten en doet hij onderzoek naar die crises.

Opschorten van patenten

Artsen zonder Grenzen pleit samen met andere organisaties al ruim een jaar voor een zogenaamde waiver voor patenten op kennis die nodig is om coronavaccins te maken (ofwel: het tijdelijk opschorten van intellectuele eigendomsrechten). Baidjoe legt uit dat het niet alleen gaat om patenten op het recept en de ingrediënten van het vaccin zelf, maar ook om patenten op de technologie die je nodig hebt om het vaccin op grotere schaal te produceren.

Er zijn binnen de Wereldhandelsorganisatie (WTO) al verscheidene voorstellen gedaan om intellectueel eigendom tijdelijk op te schorten. ‘Daarbij zag je dat er steeds langs geografische lijnen werd gestemd’, zegt Baidjoe. ‘Het Zuiden vóór, het Noorden tegen.’ De VS stemden wel voor het tijdelijk vrijgeven van patenten op het recept, maar tegen die voor de technologie. Europa stemde tegen beide en voert de tegenstanders aan. Ook Tom de Bruijn (D66), minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, zei op vragen uit de Tweede Kamer dat hij niets ziet in het vrijgeven van patenten.

Een waiver zou goed zijn, zegt Sekalala: ‘Als er een jaar geleden was besloten om dat doen, hadden we daar nu zeker wat aan gehad, dus het is heel jammer dat zelfs die kleine stap tot nu toe niet is gezet. Dat toont aan dat er een systeemfout zit in de manier waarop we met mondiale gezondheid omgaan.’

Maar een waiver is niet genoeg, denkt ze; corona is maar een van de vele gezondheidscrises die in de wereld spelen. Denk aan hiv, tuberculose en malaria – en er zullen nieuwe gezondheidscrises komen. Een waiver pakt alleen het huidige virus aan, maar haar belangrijkste bezwaar ertegen is dat het ons gevangen houdt in een systeem waarin het recht op intellectueel eigendom boven het recht op gezondheid gaat.

Mensen boven bedrijven

Om dat te veranderen is er een fundamentele verschuiving nodig in de manier waarop we mensenrechten waarderen, stelt Sekalala. Samen met anderen publiceerde ze een artikel in BMJ Global Health waarin ze oproept mensenrechten te dekoloniseren. Ze dreigen hun waarde te verliezen, omdat de nadruk komt te liggen op civiele en politieke rechten, zoals de vrijheid van meningsuiting, van vergadering en het recht op eigendom.

‘Hoewel die rechten belangrijk zijn, zijn voor de meerderheid van de wereldbevolking andere rechten even belangrijk’, zegt ze. Het recht op voedsel, een dak boven je hoofd en het recht op gezondheid zijn zeer urgent en hebben invloed op burgerrechten, zoals het recht op leven. ‘Rechten zijn bedoeld om voor een zo groot mogelijke groep mensen verplichtingen van de staat te creëren, niet om een zeer beperkte groep bedrijven te helpen zich te verrijken.’

Sekalala concludeert dat het recht op gezondheid zou moeten prevaleren. ‘In het huidige systeem van intellectueel eigendom wordt het recht op eigendom beschermd, ten koste van miljarden mensen die daardoor toegang tot essentiële medicijnen ontzegd wordt.’

Het is vrijwel zeker dat er ná deze coronatijd nieuwe epidemieën zullen volgen, daar zijn veel experts het over eens, zegt ze. ‘We moeten ons erop voorbereiden door een fundamentele herschikking van rechten. Het recht op gezondheid voor de meerderheid moet centraal komen te staan, dat vraagt om collectieve oplossingen.’

Landen moeten beslissen om binnen de Wereldhandelsorganisatie het TRIPS-verdrag (Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) te veranderen, zodat patenten op essentiële medicijnen niet meer toegestaan zijn, zegt ze.

Het idee achter patenten is dat innovatie gestimuleerd wordt. Het alleenrecht om kennis te mogen exploiteren, stimuleert om die kennis te ontwikkelen. Wordt er nog wel onderzoek gedaan naar vaccins als patenten worden afgeschaft? ‘Ik vraag me af of patenten wel zo sterk innovatie stimuleren’, zegt ze. ‘We zien in de praktijk het tegendeel: patenten houden de verspreiding van kennis tegen.’

Publieke kennis

Bovendien is het een misvatting dat patenten vooral op kennis van bedrijven gebaseerd zijn, beaamt ook Amrish Baidjoe. Het recept van de mRNA-vaccins zoals die van Pfizer en Moderna is gestoeld op fundamentele kennis die is ontwikkeld op universiteiten en onderzoeksinstituten die met overheidsgeld zijn gefinancierd.

‘Die kennis is geen rocket science’, zegt hij. ‘Het is kennis die voor onderzoekers vrij eenvoudig te achterhalen is, door reverse engineering. De reden dat onderzoeksinstellingen in lage- of middeninkomenslanden die kennis niet gebruiken, is niet omdat de kennis niet beschikbaar is, maar omdat ze bang zijn een enorme rechtszaak op hun dak te krijgen van de farmaceuten.’

Welk deel van de kennis voor vaccins met publiek geld is geproduceerd en hoeveel bedrijven zelf financieren, is niet bekend. ‘Dat daarover geen transparantie bestaat, is op zichzelf al een probleem’, zegt Baidjoe.

Ook hij denkt dat patenten op essentiële medicijnen een structurele aanpak van de huidige pandemie – of mondiale gezondheid in het algemeen – in de weg zitten. ‘Het gaat om essentiële medicijnen, niet om een van de tweehonderd patenten op technologie in de nieuwste iPhone. Het is redelijk dat farmaceuten willen verdienen aan hun werk, maar er zit iets tussen redelijke winst en absurde winst.’

Triple jackpot

Onderzoek van SOMO, in samenwerking met Wemos, liet zien dat Moderna alleen al in 2021 met coronavaccins een omzet van achttien miljard dollar maakt en daarop acht miljard dollar winst boekt. SOMO noemt het de ‘triple jackpot’: het bedrijf gebruikt met belastinggeld geproduceerde kennis om een vaccin te maken, profiteert van overheden die de vaccins tegen hoge prijzen en met belastinggeld opkopen, waarna het bedrijf belasting ontwijkt om zoveel mogelijk winst over te houden.

Sekalala zegt dat er veel juridische alternatieven denkbaar zijn voor patenten. ‘Neem door staten gesteunde bedrijven, die een licentie krijgen om een bepaald middel op de markt te brengen, waarbij de staat het patent in handen houdt.’ Daardoor zou ook transparanter worden hoeveel bedrijven zelf investeren.

Landen kunnen ook dwanglicenties afdwingen van bedrijven. Die juridische mogelijkheid is er nu al, in een noodsituatie als een pandemie. ‘Maar landen maken er veel te weinig gebruik van. Het lijkt er vaak op dat landen het belang van bedrijven hoger hebben zitten dan het belang van hun bevolking.’

De farmaceutische industrie zegt dat patenten niet het probleem zijn, omdat er in Afrika geen capaciteit is om de vaccins te produceren. Dat is niet helemaal waar, zegt Baidjoe. Er wordt op dit moment in Zuid-Afrika en elders al gewerkt aan een vaccin. ‘Het klopt wel dat het nog maar op kleine schaal gebeurt’, zegt hij. ‘Er zijn geen grote fabrieken die nu direct op grote schaal vaccins kunnen gaan maken. Dat vergt tijd, ongeveer een jaar.’

Als de patenten vrijkomen, zou de capaciteit sneller kunnen worden opgebouwd, vervolgt hij – en die capaciteit zou ook voor andere typen vaccins en voor geneesmiddelen kunnen worden ingezet. ‘Bovendien moeten we bedenken: deze pandemie heeft geen eindstreep, er blijft hoogstwaarschijnlijk minimaal jaarlijks een booster nodig.’

Ook Sekalala verzet zich tegen het idee dat er in Afrika geen of weinig onderzoek wordt gedaan. ‘Er wordt in feite véél onderzoek gedaan, zoals met klinische testen van nieuwe medicijnen.’ Steeds meer landen zijn ook in staat om sequenties van het genoom van pathogenen te maken, wat nodig is om varianten van virusinfecties op te sporen. ‘En dat is het gevolg van het vrijgeven van patenten op deze technologie.’

Groot dankjewel

Het is dankzij het excellente werk van wetenschappers in Zuid-Afrika dat de omikronvariant zo snel is opgespoord, voegt Baidjoe toe. Het laat zien hoe verschillende problemen binnen mondiale gezondheid samenhangen. ‘In Zuid-Afrika wordt veel onderzoek gedaan met genoomsequentiëring, naar de samenstelling van pathogenen, omdat dat belangrijk is om de juiste behandeling voor tuberculose en hiv te kennen’, zegt hij.

‘Op die manier hebben ze ook snel ontdekt dat er een nieuwe variant van het coronavirus ontstond: omikron. Dat hebben de Zuid-Afrikanen bovendien snel aan de wereld kenbaar gemaakt, waardoor men elders specifiek op deze variant kon gaan zoeken. In ruil voor het goede werk kregen de Zuid-Afrikanen gesloten grenzen. Ze hadden in plaats daarvan een groot dankjewel moeten krijgen.’

Als patenten vrijgegeven – of genegeerd – worden, dan kan het snel gaan, zegt Sekalala, verwijzend naar India, dat de laatste jaren een grote farmaceutische industrie heeft ontwikkeld. Het kon zich als geopolitieke grootmacht veroorloven om patenten te breken en aangespannen rechtszaken te negeren, om generieke vaccins te maken. India produceert nu zeventig procent van de vaccins wereldwijd en heeft een grote rol in het toegankelijk maken van allerlei vaccins voor lage-inkomenslanden.

Toch moet er ook meer geïnvesteerd worden in onderzoek en ontwikkeling in Afrika, zeggen Sekalala en Baidjoe allebei. Dat is in ieders belang, volgens de laatste: ‘Hoe meer collectieve hersenkracht er aan het werk is, hoe groter de kans dat we sneller oplossingen vinden voor huidige en toekomstige gezondheidscrises. Je wilt een sterke buurman die ook wil bijdragen en dat ook kan. Hoe meer wetenschappers er zijn, ook op fundamentele aspecten, hoe groter de kans is dat we een puzzelstukje vinden dat we nodig hebben.’

Gelijkwaardige samenwerking

Volgens Baidjoe is er een rol voor landen en donoren als de Bill & Melinda Gates Foundation om meer te doneren, maar het gaat ook om meer gelijkwaardigheid in de samenwerking tussen wetenschappers. ‘Onderzoeksinstellingen en onderzoekers moeten ook kritisch naar zichzelf kijken.’

Het gros van het geld voor onderzoek komt uit het Noorden, maar wordt ook geïnvestéérd in het Noorden, zegt Baidjoe. ‘Het gaat naar onze universiteiten, promovendi en hoogleraren, maar een heel klein deel gaat naar lage- en middeninkomenslanden. Dat is raar, want je wilt dat kennis daar “op de grond” ontwikkeld wordt. Samenwerking betekent vaak dat onderzoekers in het Noorden publiceren op basis van studies die gedaan zijn door mensen in ontwikkelingslanden.’

Sommige onderzoekers en instellingen doen het wel goed, zegt hij, ‘maar andere nemen niet eens de moeite om lokale onderzoekers in hun dankwoord te vermelden’. Al is er verandering: ‘Financiers van onderzoek vragen steeds meer om gelijkwaardigheid en dat er promovendi uit het land zelf worden aangenomen. Opbouwen van capaciteit vraagt om commitment op de lange termijn.’

Ook Sekalala benadrukt het belang van gelijkwaardige samenwerking in de wetenschap voor een stevige basis voor onderzoek naar gezondheid in Afrika. ‘Dat is van wezenlijk belang om dekolonisatie te begrijpen,’ zegt ze, ‘maar het is óók van wezenlijk belang om de manier waarop we over gezondheid denken te veranderen.’

Fondsen voor onderzoek zouden niet alleen op het lopende onderzoek gericht moeten zijn, maar ook capaciteit moeten opbouwen voor de langere termijn, vervolgt ze. Wetenschappelijke bladen zetten al stappen in de goede richting. ‘Bijvoorbeeld door te eisen dat degene die de data verzamelt eveneens als auteur wordt vermeld. Ook financiers van onderzoek moeten eisen dat lokale auteurs publiceren.’

Ze noemt nog een reden om het recht op gezondheid centraal te zetten en  onderzoekscapaciteit bij publieke onderzoeksinstellingen in lage- en middeninkomenslanden op te bouwen: ‘Het vertrouwen van mensen in vaccins is niet vanzelfsprekend, zowel in het Zuiden als in het Noorden. Een groeiend aantal mensen wil zich niet laten vaccineren.’ Dat komt deels doordat mensen geen vertrouwen hebben in de bedrijven, zegt ze, die veel geld verdienen aan de verkoop van essentiële medicijnen.

‘Als gezondheid iets wordt waar een bedrijf twintig miljard mee kan verdienen, dan kweek je een wantrouwig publiek. Het recht op gezondheid moet weer centraal komen te staan en mensen moeten de overheid kunnen aanspreken op haar verantwoordelijkheid voor een publieke gezondheidszorg, die er voor iedereen is.’

Momentum voor herstel

Wereldwijde gezondheid vergt een herverdeling van middelen, zegt Sekalala, om de fouten van de kolonisatie te herstellen. ‘Er is nu dit momentum wereldwijd. Praten over dekolonisatie moet niet bij een metafoor blijven, we moeten méér doen dan alleen vaststellen dat ongelijkheid verkeerd is; er moet ook daadwerkelijk iets gerepareerd worden.’

Creëer de infrastructuur voor onderzoek en productie, zegt ze, die de eerder gekoloniseerde lage- en middeninkomenslanden veel zelfvoorzienender maakt voor de volgende crisis. ‘Herstellende rechtvaardigheid wordt een centraal thema in de manier waarop we ons de wereld opnieuw kunnen voorstellen.’

Of een conservatief instituut als de Wereldhandelsorganisatie daarin meegaat en een nieuw verdrag zal toelaten waarin het patentrecht op essentiële medicijnen komt te vervallen, is de vraag. ‘Het is inderdaad conservatief, maar ik denk dat irrelevant worden de grootste angst van een organisatie is. De onderhandelingen en oplossingen die de WTO biedt zijn traag en omslachtig en landen zullen buiten de WTO om oplossingen gaan zoeken. Steeds meer landen zullen zich realiseren dat ze de macht hebben om de regels te veranderen.’

Het ontbreekt op dit moment aan het leiderschap in de wereld dat een rechtvaardiger verdeling van kennis voor vaccins gaat regelen, zegt Baidjoe. ‘De VS hebben zich wel verbonden aan een waiver en aan Covax, met stevige woorden, maar daar is het tot dusver bij gebleven.’

Ook Baidjoe denkt dat landen in het Zuiden zichzelf zodanig gaan organiseren dat ze het gebruik van de kennis voor vaccins gaan afdwingen, buiten de WTO om. ‘India kon dat ook doen, omdat het een nucleaire grootmacht is. Daar gaat het heen, maar stel je eens voor wat een breuk aan vertrouwen dat is, terwijl we vertrouwen op het wereldtoneel juist nodig hebben om tot een collectieve oplossing te komen.’