journalistiek over mondiale samenwerking

Nederland helpt landen in het Zuiden met het opzetten van een sterke publieke sector, maar is tegelijk een belastingparadijs. En: hoe vallen klimaatplannen te rijmen met steun aan fossiele bedrijven? Marit Maij (ActionAid) en Lisanne van der Steeg (Woord en Daad) pleiten voor meer beleidscoherentie: de Nederlandse overheid moet beleidskeuzes maken die elkaar versterken, in plaats van tegenwerken.

De EU, waaronder Nederland, moest begin dit jaar 55 miljoen coronavaccins weggooien. Niet omdat ze niet werkten, bleek uit onderzoek van Oxfam Novib, maar omdat ze over datum waren. In de maanden daarvoor werden er dertig miljoen doses aan Afrikaanse landen gedoneerd – waar toen slechts elf procent van de mensen gevaccineerd was. Marit Maij, directeur van ontwikkelingsorganisatie ActionAid, heeft er geen goed woord voor over: ‘Eerst zoveel vaccins graaien dat je ze weg moet gooien, en vervolgens een kleiner aantal aan Afrika doneren.’

Maij, met oorbellen in de kleuren van de Oekraïense vlag, is een veteraan in de ontwikkelingswereld. De vaccinverspilling is volgens haar geen eenmalige mistreffer, maar exemplarisch voor een groter probleem: de Nederlandse overheid investeert in ontwikkelingshulp aan landen in het Mondiale Zuiden, terwijl andere beleidskeuzes de problemen daar juist veroorzaken of verergeren. ‘Je gaat toch ook niet elke dag hardlopen om fitter te worden, om bij thuiskomst drie Bossche bollen te eten?’

Lisanne van der Steeg, politiek adviseur bij Woord en Daad, signaleert hetzelfde probleem. Ze coördineert Building Change, een samenwerkingsverband waar ook Partos en de Foundation Max van der Stoel bij aangesloten zijn. De coalitie wil onder meer dat Nederland serieus werk maakt van de implementatie van de duurzame ontwikkelingsdoelen van de VN. ‘En dat betekent’, zegt Van der Steeg, ‘dat al het Nederlandse beleid een positieve impact moet hebben op landen en mensen wereldwijd.’

Postbusconstructies en mangaanmijnen

Een rapport van ActionAid toonde in 2020 aan dat ontwikkelingslanden jaarlijks zo’n 1,8 miljard euro aan inkomsten mislopen, doordat grote multinationals via brievenbusmaatschappijen in Nederland belasting ontwijken. Dat Nederland een belastingparadijs is, is volgens Maij een ‘evident voorbeeld’ van incoherent beleid. Nederland helpt overheden in het Zuiden met het opzetten van een sterke publieke sector, ‘terwijl we bedrijven via de Zuidas de mogelijkheid bieden om hun belastingen dáár niet te betalen’.

En dat heeft weer een negatief effect op gendergelijkheid, legt ze uit: ‘Als de overheid diensten zoals zorg en onderwijs niet kan bieden, komen die taken op de schouders van vrouwen terecht. Zij zijn degenen die vaak zorgdragen voor kinderen en langsgaan bij mensen die ziek zijn.’ Ze fronst. ‘Hoe rijmt zich dat met het feministische buitenlandbeleid dat Nederland wil nastreven?’

Ook het Nederlandse klimaatbeleid lijkt volgens Maij soms op dweilen met de kraan open. ‘De overheid heeft vorig jaar zeshonderd miljoen euro vrijgemaakt voor klimaatmitigatie en -adaptatie, maar tegelijkertijd wordt er acht miljard euro aan steun aan fossiele bedrijven gegeven – dat is dertien, bijna veertien keer zoveel. Je probeert mensen in het Zuiden te helpen met klimaatfinanciering, terwijl je de grote vervuilers veel meer geld geeft.’

Van der Steeg knikt instemmend. Maar, benadrukt ze, ook de transitie naar duurzame energie brengt weer uitdagingen met zich mee. ‘Voor de transitie zijn enorme hoeveelheden grondstoffen nodig, zoals lithium en kobalt. Die worden gewonnen op plaatsen waar grote vraagtekens zijn rond veiligheid en arbeidsomstandigheden. Het is goed dat Nederland energieonafhankelijk wordt, maar hoe doen we dat op een eerlijke manier?’

Ook mangaan, een grondstof die gebruikt wordt voor batterijen en staal, speelt een sleutelrol in de transitie: het schaarse mineraal is onmisbaar voor het maken van elektrische auto’s en windmolens. ActionAid deed onderzoek naar de gevolgen van de winning van mangaan voor de lokale bevolking in de Kalahari-regio in Zuid-Afrika. De resultaten logen er niet om: de gemeenschappen die rond de mangaanmijnen wonen, worden door asbestvervuiling en explosies geteisterd – en plukken nauwelijks de vruchten van de opbloeiende industrie. Maij: ‘De gevolgen zijn dramatisch.’

Ze vervolgt: ‘In Nederland vinden we het belangrijk dat we elektrisch gaan rijden. Dat is ook goed, natuurlijk, want we moeten met die transitie aan de slag, maar de vraag is: hoe doe je dat op zo’n manier dat je geen schade toebrengt aan mens en milieu aan de andere kant van de wereld?’

Marit Maij (links) en Lisanne van der Steeg (rechts). Foto Elian Yahye

In een gemondialiseerde wereld zijn binnen- en buitenlandbeleid steeds lastiger van elkaar te onderscheiden: verduurzaming in Nederland valt niet los te zien van mijnbouw Zuid-Afrika, en vrouwenemancipatie in ontwikkelingslanden niet van postbusconstructies op de Zuidas.

Dat is deels waarom Building Change zo hamert op de duurzame doelen, zegt Van der Steeg. In tegenstelling tot de millenniumdoelen is er in de nieuwe VN-agenda veel oog voor de manier waarop de verschillende doelstellingen allemaal met elkaar verbonden zijn. ‘Beleidscoherentie’, zegt ze, ‘wordt ook genoemd als target.’

Ook is er meer aandacht voor de manier waarop het beleid van het ene land ervoor kan zorgen dat andere landen moeilijker vooruitgang boeken. Maij: ‘Als je alleen kijkt naar Nederland zelf, dan zijn we goed bezig: we staan in de top tien als het om SDG-beleid gaat. Maar er is ook een lijst die kijkt naar de spillover: het negatieve effect van ons beleid op andere landen – met name in het Zuiden. Daar bungelen we onderaan.’ Van de 163 landen die in deze Spillover Index met elkaar vergeleken worden, staat Nederland drie-na-laatste.

Tegenkrachten

Dat rijke landen hun eigen ontwikkelingsbeleid vaak tenietdoen, is op zich geen nieuw inzicht. Critici verwijten donorlanden al decennialang hypocrisie: ze doen zich voor als gulle gevers, maar houden met oneerlijke handelspraktijken, het beschermen van patenten en het dumpen van voedsel de wereldwijde ongelijkheid in stand. Wat is er veranderd in de afgelopen jaren?

Van der Steeg: ‘Het thema heeft wat meer structuur gekregen binnen de overheid.’ In 2016 verscheen het eerste Actieplan Beleidscoherentie voor ontwikkeling, dat vorige week een herziene versie kreeg. Die richt zich onder meer op het verkleinen van de Nederlandse klimaat-, land- en watervoetafdruk en het tegengaan van onwettige geldstromen. Ook denkt Van der Steeg dat Liesje Schreinemacher, de nieuwe minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking (VVD), beleidscoherentie hoger op de agenda heeft staan. ‘In de beleidsnota is er meer aandacht voor dan in de oude nota, dat vind ik positief.’

Maij: ‘Toch zie je wel dat ze meer de minister voor Buitenlandse Handel dan voor Ontwikkelingssamenwerking is. Als je naar haar agenda kijkt, dan zie je dat het ene deel van haar portefeuille meer aandacht heeft dan het andere. Handel en industrie hebben voorrang – misschien komt dat deels door haar VVD-achtergrond.’

En dat kan schuren, want bedrijfsbelangen zitten beleidscoherentie soms in de weg. Maij wijst naar het imvo-convenant voor duurzame kleding en textiel, dat in 2016 is opgesteld. Daarin legden bedrijven vast hoe ze de arbeidsomstandigheden in hun textielfabrieken in de komende vijf jaar zouden verbeteren, en fabrieksarbeiders een leefbaar loon zouden betalen. ‘Meer dan de helft van de Nederlandse kledingindustrie was erbij betrokken. De doelen waren erg vooruitstrevend en ambitieus.’

Ze vervolgt: ‘Maar op het moment dat de coronacrisis uitbrak, zag je dat meerdere bedrijven het imvo-beleid als eerste schrapten. Orders bij fabrieken in Vietnam en Cambodja werden geannuleerd, en die gingen daardoor over de kop. In plaats van dat er een leefbaar loon werd betaald, werden er arbeiders ontslagen.’

Van der Steeg: ‘Het gaat hierbij wel vooral over traditionele bedrijven. Heel veel bedrijven zijn er goed mee bezig en zien wèl de waarde van maatschappelijk verantwoord ondernemen in, maar dat zijn met name kleinere bedrijven, de mkb’ers.’

Maij wil nog wel een pluim uitdelen aan de Zeeman en Prénatal. ‘Zij kozen er uit zichzelf voor om een leefbaar loon uit te keren in een gedeelde fabriek in India. Maar, inderdaad: over het algemeen zijn traditionele bedrijven wel meer “padafhankelijk”: ze zijn het gewend op een bepaalde manier zaken te doen, die vooral gericht is op het tevreden houden van de aandeelhouders. Dat verander je niet zomaar.’

Beleid dat klopt

Reden te meer voor de Nederlandse overheid om het goede voorbeeld te geven, vinden beide vrouwen. Wat zou het kabinet moeten doen?

Maij: ‘Dat Nederland nog steeds een belastingparadijs is, is iets wat we echt niet moeten willen. Er worden wel wat stappen gezet, maar er gebeurt nog veel te weinig.’ Hoewel staatssecretaris Van Rij (CDA) het probleem van belastingontwijking erkent, weigerde hij Nederland eerder dit jaar een belastingparadijs te noemen.

Om ontwijking effectief aan te pakken, moet er worden samengewerkt met andere landen. Maij: ‘Je zou willen dat Nederland zich daarom uitspreekt om internationale belastingafspraken te maken onder toezicht van de VN, zodat een bedrijf een eerlijk aandeel belasting gaat betalen in het land waar het de hoofdactiviteiten uitvoert – en daar niet via allerlei postbusconstructies onderuit probeert te komen.’

Van der Steeg: ‘Beleidscoherentie voor duurzame ontwikkeling wordt al genoemd in het Verdrag van Maastricht – het is dus ook een Europese verplichting. Nederland zou het in Europa veel meer moeten oppakken.’

Maij knikt. ‘Het zou mooi zijn als daar ook iets over in het Actieplan staat.’

Building Change lanceerde de campagne #BeleidDatKlopt, om de tegenstrijdigheden in het Nederlandse beleid in kaart te brengen. Van der Steeg: ‘We hebben een aantal thema’s uitgelicht waarbij we zagen dat het beleid nog wel een stuk coherenter kan.’ De coalitie komt met een aantal concrete aanbevelingen: zoals het afschaffen van exportkredietverzekeringen aan fossiele bedrijven, of het aan banden leggen van investeringen van Nederlandse verzekeraars en banken in ontbossing.

Er is volgens Van der Steeg bovendien behoefte aan een vooruitziende blik. Ze wijst naar de plannen om de Nederlandse economie vóór 2050 helemaal circulair te maken. ‘Dat gaat enorme gevolgen voor het Zuiden hebben, maar daar is nu nog weinig over bekend. Wij gaan onze hele economie omgooien, maar wat gaat dat betekenen voor recyclingfabrieken in Turkije, of de dumping van kleding voor de kust van Ghana? Laat de overheid dat nou aan de voorkant eerst goed uitzoeken.’

Navelstaarderig

In het parlement krijgen Maij en Van der Steeg intussen steeds meer bondgenoten. Onder de noemer ‘Adopteer een SDG’ spoorde Building Change Kamerleden aan om een duurzaam doel onder hun hoede te nemen. Op dit moment hebben tweeëndertig Kamerleden, met uiteenlopende portefeuilles, zich erover ontfermd. Van der Steeg: ‘Zij zitten niet alleen bij de commissie voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, maar ook bij Economische Zaken en Klimaat, of Infrastructuur en Waterstaat.’

Stieneke van der Graaf, ChristenUnie-Kamerlid en adoptiemoeder van drie doelen, diende na afloop van het herfstreces een initiatiefwet in die multinationals verplicht om mensenrechten en milieustandaarden te respecteren in hun productieketens. Ze kreeg daarbij steun van de PvdA, GroenLinks, de SP, D66 en Volt – partijen die zich voornamelijk aan de linkerkant van het politieke spectrum bevinden. Laat dat zien dat beleidscoherentie vooral een links thema is?

Van der Steeg: ‘Nee, dat denk ik niet; voor meer beleidscoherentie is juist brede steun. Neem het nieuwe Actieplan, daar staan ook CDA en VVD helemaal achter, maar als je kijkt naar concrete dilemma’s zie je wel dat partijen andere visies hebben over wat de oplossingen zijn – dan zie je de politieke kleur wel meer terugkomen. Meer coherentie maakt het beleid vooral ook veel efficiënter. Je zou zeggen: je hoeft helemaal niet links of rechts te zijn om dat te willen steunen.’

Maij hoopt dat voorstellen zoals de imvo-initiatiefwet eraan bijdragen dat er in de samenleving weer een debat gevoerd gaat worden over de rol van Nederland in de wereld. ‘Het lijkt alsof de Nederlandse politiek veel navelstaarderiger is geworden, en niet meer doorheeft dat wat wij hier doen ook een effect heeft op anderen.’

Ze glimlacht. ‘Het is een beetje oma-praat, misschien, maar toen ik jullie leeftijd had was internationale samenwerking een onderwerp dat véél meer leefde. Kranten schreven er vaker over en er werd levendiger over gediscussieerd. Sindsdien zijn we alleen maar meer gemondialiseerd, maar het lijkt alsof we vergeten dat daar dan ook beleidskeuzes bij horen.’

Hoe kunnen verschillende ministeries de handen ineenslaan voor het behalen van de duurzame ontwikkelingsdoelen? En welke aanknopingspunten biedt het nieuwe Actieplan Beleidscoherentie voor ontwikkeling? Vice Versa, Building Change en de Fair, Green and Global Alliance diepen het in dit kennisdossier uit. Op woensdagmiddag 18 januari 2023 organiseren we samen met het ministerie van Buitenlandse Zaken het Grote Coherentiedebat. Meld je aan door een mail te sturen aan benjamin@viceversaonline.nl