journalistiek over mondiale samenwerking

Htet Oo Wai weet wat het is om onder een autocratisch regime te leven, in Myanmar, in haar geval. De strijd voor meer democratie voert ze vastberaden, ondanks tegenslagen. ‘Menselijke vrijheid kan nooit geheel en al worden onderdrukt – zelfs niet in de meest repressieve samenleving.’

Voor Htet Oo Wai (37) is democratie geen abstractie – en zeker geen vanzelfsprekendheid. Ze werkt voor het Nederlands Instituut voor Meerpartijendemocratie (NIMD), dat wereldwijd dat laatste wil bevorderen. ‘En zeker in Azië’, zegt ze, ‘is ons werk hard nodig.’

Sinds 2017 is Oo Wai de landendirecteur van Myanmar. Wat het NIMD doet is zeker in haar geboorteland vrij uitzonderlijk, legt ze uit: ‘Het aantal organisaties dat zich hier met het thema “democratie” bezighoudt, is op één hand te tellen.’

Dat de democratie in Myanmar fragiel was, werd in 2021 pijnlijk duidelijk, toen het leger een coup pleegde. Sindsdien is het land praktisch in een burgeroorlog beland. ‘Ik moest de beslissing nemen of onze organisatie er bleef werken… dat was een heel moeilijk besluit.’ Ze trok de conclusie dat ze de veiligheid van haar medewerkers niet meer kon garanderen. ‘Er zat niets anders op: we moesten vertrekken.’

Haar democratisch bewustzijn is al op jonge leeftijd ontstaan, doordat haar ouders tot verschillende etnische minderheden behoorden. Haar moeder was verpleegster, haar vader ambtenaar. ‘Ze beklaagden zich heel de tijd over de corruptie in het land. Als kind dacht ik al: hoe kun je het hier volhouden?’

Vanwege hun achtergrond zat een glansrijke carrière er voor beide ouders niet in: ‘Als je bij een minderheid hoorde, kreeg je nooit promotie – hoe slim of capabel je ook was.’ Om hun dochter een kans op een beter leven te geven, besloten ze zich officieel te registreren als Bamar, de meerderheidsgroep in het land. Oo Wai, glimlachend: ‘Maar daar was óók corruptie voor nodig.’

Een van de meest tragische herinneringen uit die tijd was toen drie van haar familieleden in het ziekenhuis overleden, door toedoen van de artsen, en vanwege hun etniciteit viel er geen rechtszaak te beginnen. Oo Wai’s ouders wilden aanvankelijk dat hun dochter arts zou worden, ‘maar ik moest er niet aan denken’, zegt ze. ‘In mijn ogen had een dokter in Myanmar een license to kill.’

Ze besloot haar geluk als scheikundige te beproeven; ze ging industriële chemie studeren. Maar die plannen veranderden toen ze met katholieke missionarissen in Yangon in aanraking kwam. ‘Zij hielden zich met vredesopbouw in conflictgebieden bezig. Ik volgde trainingen bij ze en ik wist al snel: ik wil ook een vredesopbouwer worden.’

In Myanmar wonen meer dan honderd verschillende etnische groepen, die niet altijd samen door één deur kunnen. Oo Wai ging als trainer naar afgelegen gebieden en merkte hoe gemarginaliseerd veel van haar landgenoten waren. ‘Ik zag de problemen waar ze mee zitten: er was veel geweld, families waren straatarm en jongeren werden mishandeld.’

De regering investeerde niet in onderwijs: ‘De overheid liet ze in de steek’, zegt ze. Het ontbrak met name aan medische voorlichting. ‘Ik hoorde verschrikkelijke verhalen. Ik kwam eens in een dorp waar ze dachten dat tweelingen een teken van de duivel waren. Beide kinderen werden gedood en hun ouders werden verbannen.’

Hoewel Oo Wai haar werk erg waardevol vond, liepen zij en andere welwillende hulpverleners al vlug tegen obstakels aan. ‘Het is lastig om ècht wat te veranderen, als er zoveel corruptie is…’ Er was smeergeld nodig om overheidsfunctionarissen om te kopen en ambtenaren stuurden je van het kastje naar de muur. ‘Al snel zag ik dat er vooral op beleidsniveau wat moest gebeuren.’

Dat ging alleen niet zo gemakkelijk. Iedereen die zich in die tijd voor politiek interesseerde, was automatisch verdacht. Als de autoriteiten erachter zouden komen dat Oo Wai in haar vrije tijd graag politieke boeken las, zou dat haar in de problemen kunnen brengen. ‘Ik heb ze toen in het huis van een vriend moeten verstoppen.’

In 2017 kwam Oo Wai op de radar van het NIMD. Ze werd uitgenodigd voor een kennismakingsgesprek, waar ook Demo Finland bij aanwezig was. ‘Het waren twee vrouwen met wie ik sprak. Het klinkt als een cliché, maar dat zij aan zulke grote organisaties leidinggaven heeft veel indruk op me gemaakt: ik was meteen enthousiast.’

Alle politiek betrokken Myanmarezen werden door de autoriteiten met argwaan bekeken, maar dat gold in het bijzonder voor vrouwen. ‘Destijds had je slechts één of twee vrouwen die leiderschapsfuncties bekleedden. Het idee was: vrouwen horen niet in de politiek thuis.’

Nu ze landendirecteur is, is zij zelf een inspiratiebron geworden: ‘Vrouwen zien dat ik met partijleiders en hooggeplaatste overheidsfunctionarissen praat, dat zet ze aan het denken.’ Vrouwen die normaal als seizoensarbeider werkten, kregen ineens politieke ambities. ‘Het verspreidt zich als een virus – een góed virus’, lacht ze.

Oo Wai ontdekte dat vrouwelijk leiderschap zich van het mannelijke onderscheidt, maar zich niet voor stereotypen leent. ‘Ik heb vrouwen met allerlei leiderschapsstijlen ontmoet. Soms moedig, soms creatief. Soms brutaal, soms empathisch en vol compassie. Al die vrouwen inspireerden me.’

Als landendirecteur timmert ze flink aan de weg. Het NIMD werkte met politieke partijen samen en zette een democratieschool op waar politici training kregen en aan hun democratische vaardigheiden konden werken, zoals debatteren.

In de aanloop naar de verkiezingen van 2020 hielp het NIMD partijen met het opstellen van hun programma’s. Het was van belang dat ze in overleg met hun achterban tot politieke standpunten kwamen. ‘Niet iedereen zat daar op te wachten, de politieke cultuur was toen nog: het woord van de partijleider is wet.’

Myanmar telde op dat moment een honderdtal partijen: sommige waren aan een etnische groep gelieerd, sommige hadden een ideologische basis en er waren one-issue-partijen. ‘En een ander deel pleitte voor een machtsovername door het leger.’ Het NIMD heeft er met veertig samengewerkt. ‘Dat klinkt veel,’ zegt ze, ‘maar dat is dus nog niet eens de helft, haha!’

Het NIMD en Oo Wai werden als onafhankelijk gezien en konden daardoor bruggen slaan. ‘Toen we begonnen, konden veel politici elkaar niet luchten of zien; soms weigerden ze zelfs met elkaar in één ruimte te zijn, maar ten slotte deden ze samen beleidsvoorstellen.’ Er zijn flinke stappen gezet, totdat de staatsgreep werd gepleegd.

Ondanks dat het NIMD resultaten heeft geboekt, lag de democratie in Myanmar aan het infuus. ‘De door burgers geleide overheid won de verkiezingen overweldigend; daar waren de militairen niet blij mee. Toen namen ze de macht.’

Sindsdien is het land in een neerwaartse spiraal beland: kritische burgers worden gearresteerd en gemarteld en meer dan een miljoen zijn er op de vlucht. Volgens The Economist behoort Myanmar sinds vorig jaar tot de top drie van minst democratische landen.

Oo Wai en haar medewerkers weken naar Thailand uit, waar het NIMD een nieuw landenkantoor aan het opzetten is. ‘Van hieruit proberen we de mensen in Myanmar zoveel mogelijk te helpen, onder meer door het lanceren van MyDemocracy School, een app die iedereen in Myanmar – dus ook gemarginaliseerde groepen – kan gebruiken om over democratie te leren. Maar het is een ontzettend lastige toestand.’

Het onderstreept wat haar betreft hoe kostbaar en kwetsbaar de democratie is. ‘Ik strijd eigenlijk nog steeds dezelfde strijd die ik als kind streed.’ Maar ze heeft de hoop niet opgegeven. ‘Menselijke vrijheid kan nooit geheel en al worden onderdrukt – zelfs niet in de meest repressieve samenleving.’