journalistiek over mondiale samenwerking

 ‘Hoop overbrengen door iedereen bijeen te roepen, te zeggen dat het mogelijk is: “we kunnen het!” – en je realiseren dat een kleine verandering het al waard is. Dat, kort samengevat, is het leven van een changemaker’, zegt Esther Wanja Kamaara. ‘Je bent een buitenstaander die naar binnen kijkt; je hebt er een zeker voorrecht voor nodig om te zien en te denken dàt je wat kunt veranderen. Ja, dat is het: ’t komt met een voorrecht.’

Vijf jaar geleden negeerde hoofdonderwijzer Malumbe de bureaucratische voorschriften en liet hij de zeventienjarige Mpaso toe tot zijn school. Met die daad ruimde hij een inclusieve plaats in voor een tiener met een beperking.

Daarvóór werd Mpaso – die aan autisme en overvloedig veel speeksel leed – van de openbare scholen geweerd, hoewel zijn moeder twee jaar lang alles voor een plaats in de klas had gedaan. De weigering werd op zijn medische status afgewend, met een doorverwijzing naar het speciaal onderwijs, wat zijn moeder niet kon betalen.

Voeg daar hun lage sociaaleconomische status bij en het resultaat was dat Mpaso en zijn moeder – die als enige voor hem zorgde – ook nog een gebrek aan eigenwaarde te verduren kregen. Maar Mpaso’s verhaal nam een keer, dankzij meneer Malumbe.

‘Ik zag dat ze veel schaamte meedroegen’, zegt hij, terugkijkend. ‘Dat hij ineens toch naar school ging, zette dat om in zelfacceptatie en het vergrootte zijn zelfvertrouwen. Zag je hem aan het begin, dan zag je iemand die er niet bij leek te kunnen horen. Zie je hem nú, dan zie je de metamorfose. Het is een gelukkige jongen geworden, die met iedereen omgaat – de anderen zijn graag bij hem.’

Een bijkomend voordeel van Mpaso’s schoolgang is dat zijn moeder in die uren op de markt kon gaan werken, wat het huishoudboekje van het kleine gezin duidelijk goeddoet en voor meer sociale inbedding heeft gezorgd. ‘Zo zie je’, stelt Esther Wanja Kamaara, die bij het Liliane Fonds stageliep en het Star Kids Initiative heeft opgericht, ‘dat de toegang tot school ook tot toegang tot de samenleving leidt.’

De transformatie van Mpaso en het initiatief van Malumbe komen in het onderzoeksdossier Brokers of Inclusion voor, dat Kamaara voor de Erasmus Universiteit schreef, met praktijkvoorbeelden uit het Zambiaanse onderwijs.

‘Het komt bepaald niet door bestaand beleid’, zegt Kamaara, ‘dat mensen als Malumbe verandering in het leven van kinderen met een beperking brengen. Het is een taak die ze op zich hebben genomen, puur en alleen door intrinsieke motivatie gedreven. Voor mij zijn het helden; ze gaan voorbíj hun taakomschrijving.’

Esther Kamaara (tweede van rechts)

Met steun van het Liliane Fonds en de Radboud Universiteit heeft Kamaara in 2021 in Zambia onderzoek gedaan voor het Breaking down Barriers-project. Daar is het Liliane Fonds in 2015 mee begonnen om academische bevindingen in succesvolle strategieën, beleidsnota’s, trainingen en handleidingen om te zetten, en om materiaal voorradig te hebben om effectief voor de schoolgang van kinderen met een beperking te pleiten.

‘Het Fonds’, vervolgt Kamaara, ‘zocht iemand die met inclusief onderwijs bekend was. Doordat ik in Kenia een gemeenschapsgerichte organisatie had opgezet om kwaliteitsonderwijs voor niet aan bod komende kinderen te leveren, was ik al met die agenda bezig. Ik wilde zelf graag meer expertise vergaren en dat kon op die manier, mèt de kans het narratief te veranderen.’

Jaren daarvoor, toen ze nog studeerde en als vrijwilliger lesgaf op een zondagsschool, viel het haar op hoe de minder fortuinlijke kinderen onder de uitsluiting van goed onderwijs leden.

‘Ik besefte ineens: sommige begrepen wat ik zei omdat ze naar school gingen, en wie dat niet deed begreep het meestal níet – en dat wilde ik op mijn beurt begrijpen, hoe zo’n onrecht tot stand komt en hoe je het kunt ombuigen.’ En zo ving haar missie aan.

Dat was in 2013, toen ze een ICT-studie aan de Jomo Kenyatta-universiteit volgde. Wat toen nog een informeel programma was, waarbij een vriendengroep langs scholen ging om achtergestelde kinderen bij te staan, is in het Star Kids Initiative uitgemond, dat zich binnen datzelfde thema vooral op Keniaanse sloppenwijken richt.

‘We werken met lokale openbare basisscholen door naschoolse programma’s aan te bieden over levensvaardigheden, zoals communicatie, spreken voor grote groepen en het bijbrengen van waarden. We geven ook studiebeurzen uit, om de overstap van basis- naar middelbare school mogelijk te maken – de eerste is gratis, de tweede niet. Vóór we begonnen hield het daartussenin voor 72 procent van de kinderen op, dus daar wilden we wat aan doen.’

De algemene houding, zegt Kamaara, is een van de grootste barrières. ‘Veel mensen geloven dat kinderen met een beperking niet naar school horen te gaan – onder wie de ouders zelf, in de meeste gevallen.’

Maar dankzij hoofdonderwijzers als Malumbe worden zulke barrières geslecht. ‘En daarvoor hebben ze innovatieve manier uitgedokterd, zoals het Child Find-programma: ze trekken een gemeenschap in, op zoek naar kinderen met een beperking en kloppen dan aan en betrekken de ouders en de omgeving erbij. En het werkt, want op het Afrikaanse platteland staan leraren vaak in hoog aanzien, ze worden vertrouwd en aangehoord.’

‘Als changemaker moet je geestelijk lenig zijn. We zullen altijd met tekorten kampen, dus wat kunnen we wèl met dat wat voorhanden is?’

Voor Kamaara komt het op motivatie aan, dat is de les die ze uit de onderzoeken trekt. ‘Het is essentieel,’ zegt ze, ‘ook omdat inclusief onderwijs geen onderdeel van de lerarenopleiding is – deze hoofdonderwijzers putten uit hun ervaring en doen het uit eerbied voor de mensenrechten. Ze hebben een buddy-systeem opgetuigd en pleiten ervoor dat kinderen met een beperking al op de kleuterschool moeten beginnen.’

De casestudie had in Kameroen, Sierra Leone en Zambia plaats en lokale onderzoekers en academici leverden de data voor de specifieke context, over wat er in het reguliere onderwijs gaande was.

‘De duidelijke uitkomst’, zegt ze, ‘was dat inclusief onderwijs in Afrika veelal nog flink tekortschiet: de meeste landen hebben er wat over op papier gezet… maar hoe zit het met de inclusie en de kwaliteit? Steeds blijkt de schoolleiding de sleutel in handen te hebben, zij kan het in gang zetten, de goede kant op sturen.’

Hoe valt het evidence-based onderzoek tot programma’s om te vormen die inclusief onderwijs breed verwezenlijken? En hoe kun je tegenslag te boven komen in een omgeving waar er altijd een tekort aan middelen is?

‘Dat eerste’, zegt Kamaara, ‘is de grootste uitdaging. Het beste is de al bestaande en werkzame initiatieven te omarmen en die in andere gemeenschappen proberen “in te voeren”, en in andere landen. Maar we moeten geduldig zijn, de verandering kan even duren en we hebben het simpelweg te aanvaarden dat het stapsgewijs zal gaan.

‘Als changemaker moet je geestelijk lenig zijn. We zullen altijd met tekorten kampen, dus wat kunnen we wèl met dat wat voorhanden is? Het voert ons terug naar het perspectief van het halfvolle glas.

‘Het is noodzakelijk de gemeenschap om je heen te verzamelen als je verandering wilt, die er déél van uit te laten maken, zowel voor de middelen als voor de ideeën, voor de bewustwording. De gemeenschap moet eerst het thuisblijven van kinderen met een beperking als een probleem zien, dan pas kan het gaan schuiven.’

Kader

Breaking down Barriers

Het Liliane Fonds is Breaking down Barriers in 2015 begonnen om organisaties binnen en buíten het eigen netwerk de effectiviteit en kwaliteit van hun programma’s te laten verhogen.Het verschilt in vorm en opzet doordat het direct aan de realiteit en agenda’s van het Zuidelijke middenveld is verbonden en de dingen op een actiegerichte manier presenteert. Door academisch werk en het bijeenbrengen van ngo’s en onderzoekers uit Nederland, Kameroen, Sierra Leone en Zambia levert het Fonds relevante zaken voor inclusieve ontwikkeling.